رشد و نمو گياهان را با تغيير در شرايط محيطي و يا دستكاری در خود گياه می‌توان تنظيم كرد، براي رسيدن به چنين تغییراتی در گياه از روش‌های فيزيكي مانند تربيت كردن (Training) و هرس كردن (Pruning) استفاده میشود. واژه تربيت كردن گياهان به معنی تكنيك‌ها و روش‌هايی است كه برای تنظيم اندازه، شكل و جهت رشد گياه بكار میروند.
هرس كردن يا حذف قسمت‌هايی (جوانه، شاخه، اگر پس از احداث باغ میوه، نهال های کاشته شده به حالت طبیعی خود رها شوند و هیچ دخالتی در رشد و شاخه بندی طبیعی آن ها صورت نگیرد، شاخه های مزاحم و پر پیچ و خم در داخل تاج درخت رشد کرده و به دلیل متراکم شدن تاج درخت و سایه اندازی شاخه های بالایی هیچ نوری به قسمت های وسط و پایین درخت نخواهد رسید.
در چنین شرایطی شاخه ها به تدریج خشک شده و از بین میروند. باردهی درخت نیز محدود گشته و میزان محصول و کیفیت آن پایین خواهد آمد. علاوه بر این، مشکل سال آوری و تناوب باردهی نیز بروز می کند، به طوری که درخت در یک سال میوه های زیاد و ریز تولید کرده و در سال بعد تولید ناچیزی خواهد داشت و یا بدون بار خواهد بود. اگر در اولین سال کاشت، به درختان فرم داده شود و در سال های بعد منظم و مداوم شاخه ها بریده شوند،سالانه میوه دهی با کیفیت خوب خواهد بود.
هرس چیست و چگونه است؟
قطع کامل یا جزیی از قسمتهای درخت شامل شاخه، ریشه، پوست، برگ، گل و میوه و به منظور تحت تاثیر قرار دادن رشد و باروری گیاه می باشد.
هرس درختان میوه
مزایا به شرح زیر است:
- افزایش اندازه و کیفیت میوه
- تحریک نمو جوانه گل در کل تاج درخت
- حذف شاخه های خشک، مزاحم و بیمار جهت حفظ و تامین سلامت نهال
- کاهش تمایل به سال آوری
- ایجاد شرایط مناسب برای ورود نور و هوا به درون تاج درخت برای کاهش بروز و انتشار بیماری ها و آفات و افزایش کیفیت میوه
- تسهیل عملیات باغبانی مثل تنک کردن میوه، محلول پاشی انواع کودها و سمپاشی و برداشت میوه
- تنظيم اندازه نهال و بدست آوردن شکل یا فرم معین
انواع هرس شاخه
1. کوتاه کردن شاخه (سرشاخه زنی):
در این روش فقط بخشی از شاخه حذف میشود. این روش باعث تحریک رشد جوانه های باقی مانده میگردد. در سالهای اولیه که هرس و تربیت نهال انجام می شود، عمل سرشاخه زنی برای تشکیل فرم مناسب درخت انجام می شود، ولی پس از باردهی سرشاخه زنی بسیار کمتر انجام میشود و بیشتر از حذف کامل شاخه ها استفاده می شود. البته در درخت میوه ای مانند هلو که گل و میوه روی شاخه یکساله تشکیل میشود، سرشاخه زنی باعث تحریک رشد شاخه های یکساله و تشکیل جوانه های بارده برای تامین محصول سال بعد میشود.
2. تنک کردن شاخه ها:
در این روش کل شاخه حذف میگردد. در درختان سیب و گلابی شاخه های دوساله دارای گل و میوه حذف می شوند، زیرا سرشاخه زنی رشد شاخه های جدید را تحریک میکند. در درختانی که در اثر سرزنی دچار رشد جارویی شده اند باید حذف کامل شاخه انجام شود.
3. زخم زنی و خم کردن شاخه:
زخم زنی پوست باعث قطع شدن آوندهای آبکش میشود. باید توجه شود که اگر زخم زنی در بالای جوانه صورت گیرد، مانع رسیدن شیره پرورده کافی به جوانه شده و در نتیجه باردهی کم شده و بازو اضافه میشود. به این عمل ناچینگ (Notching) گفته میشود. در صورتی که زخم زدن در زیر جوانه انجام شود، شیره پرورده فراوانی به جوانه رسیده و آن را تبدیل به گل و میوه میکند.
خم کردن شاخه باعث شکسته شدن غالبیت انتهایی جوانه شده و اجازه رشد و نمو به جوانه های رویشی داده میشود. به همین دلیل شاخه هایی که خم میشوند، به بار میروند و میزان محصول آن ها بیش تر میشود. عمل خم کردن شاخه به وسیله بستن سنگ یا وزنه در انتهای شاخه و یا بستن آن به وسیله طناب یا نخ به تنه صورت میگیرد.
زمان هرس درختان میوه
بطور کلی زمان مناسب برای هرس به نوع درخت و هدف از انجام هرس بستگی دارد. اكثر درختان در فصل زمستان هرس میشوند كه به اين عمل هرس زمستانه (هرس ركود) گويند. اما در برخی مواقع انجام هرس تابستانه (هرس سبز) نيز سودمند است. غالباً هرس در درختان خزان دار انجام شده و اين كار براي درختان ميوه هميشه سبز كمتر مورد استفاده قرار می‌گيرد.
هرس زمستانه یا هرس سیاه: هرس زمستانه از بعد از خزان درختان تا قبل از باز شدن جوانه ها در بهار انجام میشود و در واقع عمده هرسی است که در درختان میوه انجام میشود. توصیه می شود که این هرس در زمانی که سرمای سخت زمستان به پایان رسید انجام شود
هرس تابستانه یا هرس سبز: هرس تابستانه از اوایل تا اواخر تابستان انجام میشود و به عنوان هرس مکمل در مورد بعضی از درختان میوه از جمله انگور، هلو، انجیر و درختان سیب روی پایه های پاکوتاه انجام میشود. اثر این هرس کوچک کردن درخت و بالا بردن کیفیت میوه در اثر افزایش نفوذ نور به درخت است. افزایش نفوذ نور در درخت باعث افزایش گلدهی در سال بعد نیز میشود. در سیب هایی که دچار رشد علفی شدند، هرس تابستانه باعث تحریک رشد زایشی میشود.
هرس در انواع درختان میوه
1- هرس درخت گردو:
هرس در درختان گردو از جمله موارد مهمی است که می تواند علاوه بر تولید محصول به افزایش طول عمر درختان گردو نیز کمک کند. هرس درخت نهال گردو معمولا در 2 زمان انجام می شود:
هرس فرم دهی که معمولا در اواخر تابستان و شروع فصل سرما انجام می شود قسمت های از درختان که مانع رسیدن نور کافی به نقاط پایین تر می شود و یا تراکم آنها با درختان کناری زیاد است، قطع می گردد.
هرس باردهی به صورت عمومی در اواخر زمستان انجام می شود. معمولا این نوع از هرس درخت گردو هر ساله باید انجام شود تا درختان با آمادگی انرژی کامل به فصل باردهی خود ورود کنند.
مراحل هر دو نوع هرس معمولا به این صورت است که شاخه های جانبی یا چسبیده به تنه اصلی به وسیله قیچی های باغبانی جدا می شوند. اگر درخت بزرگ و یا سن بیشتری داشته باشد، معمولا از اره های دستی و یا برقی استفاده می شود. بعد از هرس درخت گردو قسمت های هرس شده باید به وسیله محافظی مثل چسب باغبانی پوشیده شود تا آلودگی به درون درختان نفوذ نکنند.
2- هرس درخت بادام:
بهترین زمان هرس درخت بادام زمانی است که این درختان در خواب زمستانی هستند. این زمان را می توان در یک بازه 4 ماهه و از ابتدای آبان تا اوایل اسفند ماه در نظر بگیریم. هرس درخت بادام به منظور افزایش توان آنها برای تولید محصولات بیشتر و با کیفیت تر انجام می شود و همچنین در بیشتر موارد، شاخه و برگ هایی که به بیماری مبتلا شده اند را به وسیله هرس کردن، قطع می کنیم.
جوانه زنی در درختان بادام بسیار است. به منظور فرم دادن به درخت بادام و بر اساس فواصل مشخص طبق الگوی کشت نباید درختان مانع از نور رسانی به درختان دیگر شوند. به همین دلیل در سال های ابتدایی کشت باید جوانه ها و شاخه های نو را که ممکن است مانع از نور رسانی به درختان دیگر می شوند را قطع نماییم. معمولا در نهال بادام شاخه های اصلی کم می باشد. در نتیجه سایر شاخه ها به عنوان شاخه ی جانبی هستند و می توان آنها را هرس کرد.
3- هرس درخت انگور:
هرس درختان انگور معمولا در اواخر فصل سرما و یخبندان و زمانی که نهال انگور هیچ برگی ندارند انجام شود و تمام جوانه های و شاخه های غیر بارده حذف شود. به دلیل تراکم بسیار زیاد شاخ و برگ درخت انگور هرس آنها کمی دشوار است.
نهال انگور از جمله درختان حساس و به زبان عامیانه زود رنج است. اگر در هرس دقت نشود و شاخه های اصلی به اشتباه قطع گردند، ممکن است موجب خشکیدگی کامل درخت انگور شوند. این نکته را در نظر داشته باشید که هرس درختان انگور با توجه به نوع درخت انگور و اقلیم جغرافیایی کشت شده در آن می تواند بسیار متفاوت باشد.
4– هرس درخت شلیل و هلو:
تراکم شاخ و برگ در نهال هلو بسیار زیاد است. به همین دلیل توصیه می شود به منظور تهویه و گردش هوا و همچنین رسیدن نور کافی به سایر نقاط درختان، همچنین به دلیل شیوع آفات و بیماری بسیاری که دارد برای رسیدن محلول هنگام سمپاشی به تمام شاخه ها آنها را هرس نمایید.
بهترین زمان هرس جهت درختان هلو اویل بهار و اواخر تابستان است. بعد از انجام هرس بهتر است قسمت هرس شده را به چسب باغبانی و یا پارچه ای تمیز بپوشانید زیرا این قسمت ها مانند زخم باز در بدن انسان هستند و خیلی زود بیماری می تواند به آنها ورود کنند.
5- هرس درخت انجیر:
- انواع هرس پایه بلند،
- هرس بوته ای
- هرس باردهی است.
مناسب ترین زمان برای هرس درخت انجیر در اواسط فصل بهار است و بهتر است شاخه های نزدیک به هم را قطع کرده و همچنین شاخه هایی با زاویه 45 درجه را جدا نماییم زیرا این شاخه ها مانع از رسیدن هوا و نور کافی به شاخه های بارده می شود.حتما قبل از شروع عملیات وسایل باغبانی و هرس خود را به صورت کامل ضد عفونی نمایید.
6- هرس درختان سیب:
هرس در درختان سیب بر خلاف سایر درختان میوه بهتر است هر ساله انجام نشود. به این دلیل که رشد شاخه های بارده در درختان سیب کمی کندتر از سایر شاخه ها است. در نتیجه بهتر است هر 3 سال یکبار در اواخر تابستان و یا اوایل فصل پاییز اقدام به هرس نهال سیب کنید.
7- هرس درخت زردآلو:
نهال زردآلو دارای 3 نوع هرس فرم دهی، باردهی و هرس جوان سازی هستند. در مورد هرس جوان سازی، شاخه ها بهتر است قطع شوند تا شاخه های بارده جدیدی به وجود بیایند. توجه و رعایت فواصل بین شاخه ها نیز از اهمیت ویژه ای برخوردار است و بهتر است شاخه های نزدیک به هم را هرس کرد. بهترین زمان هرس درخت زردآلو اوایل بهار است.
8- هرس درخت انار:
هرس درخت انار در سال های اول تا پنجم که به هرس فرم دهی مشهور است، زیرا در این سال ها درخت انار در حال شکل دادن به تنه و شاخه های اصلی می باشد. هرس باردهی هر ساله و به منظور تقویت درختان انار باید انجام شوند. در این هرس بهتر است شاخه های خشک و بیمار را در فصل سرد سال از درخت جدا نماییم.
9- هرس درخت آلو و گوجه سبز:
هرس درخت آلو بهتر است در فصولی که این درختان در خواب هستند یا یک ماه پس از چیدن کامل میوه انجام شوند. شاخه های رویده شده بر روی تنه اصلی درخت آلو که نزدیکی زیادی به خاک دارند باید هرس و قطع شوند زیرا مانع از رسیدن مواد معدنی به قسمت های بالایی درختان خواهد شد.
10- هرس درخت گیلاس:
اواخر تابستان و اویل بهار بهترین زمان برای هرس گیلاس است. به منظور هرس بهتر است علاوه بر هرس شاخه های نزدیک به هم و غیر بارده، شاخه های بارده نیز نوک چینی شوند تا قد درختان گیلاس به منظور رسیدن مواد معدنی مناسب و همچنین چیدن محصولات آن مناسب باشد.
11- هرس درخت گلابی:
هرس درخت گلابی به 2 شیوه هرس باردهی و هرس فرم دهی انجام می شود. شاخه های انتهایی درختان گلابی محلی است که بیشترین هرس در آن ناحیه انجام می شود.
هرس باردهی در نهال گلابی با توجه به نوع درخت و نژاد آن متفاوت است. اما به صورت نرمال، شاخه هایی که بارده نیستند و شاخه های باردهی که محصول با کیفیتی ندارند و ضعیف هستند باید هرس شوند. توجه داشته باشید که مناسب ترین زمان برای هرس درخت گلابی در فصل زمستان و زمانی که درختان در خواب زمستانی هستند می باشد.
12- هرس درخت توت:
درختان توت درختان بلند قدی هستند بهتر است در سال های 5 سال اول کشت نهال توت هرس ساقه اصلی را انجام دهیم. آلودگی باکتریایی از جمله بیماری های شایع درختان توت است و بهتر است قبل از هرس درخت توت، وسایل باغبانی خود را ضد عفونی کنید. به یاد داشته باشید که بهترین زمان هرس درختان توت اوایل فصل پاییز است.
13- هرس درخت انبه:
هرس درخت انبه برخلاف تمامی درختان میوه ممکن است برای کشاورزان خطرات جانی به همراه داشته باشد. نهال انبه دارای یک ماده شیمیایی به نام اوروشیول است که اگر با استنشاق شود و یا با بدن هرس کننده تماس پیدا کند می تواند موجب مسمومیت های شدید گردد. بهتر است هنگام هرس، بدن و راه تنفسی شخص هرس کننده کاملا پوشیده باشد. بهتر است هرس درختان در سال سوم به بعد اوایل تابستان و پس از شروع باردهی و رشد شاخه های زاید انجام شود.
14- هرس درخت خرمالو:
سالانه و به منظور فرم دهی و کمک به فرایند باردهی و توان نهال خرمالو یک ماه قبل از فصل باردهی هرس درختان خرمالو انجام می شود. زمان مناسب برای هرس درخت خرمالو اوایل اردیبهشت ماه می باشد.
15- هرس درخت آلبالو:
هرساله هرس فرم دهی در درخت آلبالو با توجه به تراکم شاخ و برگ در این درخت میوه، از اهمیت بیشتری برخوردار است. شاخه های که نزدیک به هم هستند و یا شاخه هایی که باردهی کمی و بی کیفیتی دارند باید در زمان هرس نهال آلبالو قطع شوند.
تلاش شد در بالا آنچه که در مورد هرس مهم است گفته شود و چند مورد از مدل هرس در درختان میوه بررسی و به شما آموزش داده شود. ام باید توجه داشته باشید هرس و یا فرم دهی به تنهایی برای افزایش باردهی کافی نیست و باید درختان را از لحاظ نیاز به عناصر غذایی بررسی کنید.
