رطوبت هوا و خاک، دو عامل محیطی مهم هستند که می‌توانند به‌شکل مستقیم یا غیرمستقیم بر اثربخشی سموم کشاورزی تأثیر بگذارند. برای مثال، در روزهای مرطوب، برگ گیاهان نرم‌تر و روزنه‌ها بازتر هستند؛ در نتیجه سموم کشاورزی راحت‌تر جذب می‌شوند. از طرف دیگر، خشکی خاک می‌تواند حرکت سموم به سمت ریشه را محدود کند یا حتی باعث تجزیه سریع‌تر آن‌ها شود. بنابراین، اگر شرایط رطوبتی مناسب نباشد، ممکن است سموم مصرف‌شده کارایی لازم را نداشته باشند یا خیلی زود از بین بروند. شناخت تأثیر رطوبت بر عملکرد سموم، کشاورزان را در انتخاب صحیح زمان و روش مصرف یاری می‌دهد؛ و موجب صرفه‌جویی در هزینه، حفظ سلامت محصول و کاهش آسیب‌های زیست‌محیطی می‌شود. در همین راستا، بخش «کلینیک مزرعه» با ارائه اطلاعات دقیق، تصاویر و توصیه‌های فنی درباره آفات و سموم، امکان انتخاب هدفمند و شرایط‌محور سم‌پاشی را برای کشاورزان فراهم می‌کند.
عوامل موثر بر کارایی سموم کشاورزی
۱٫ تأثیر رطوبت نسبی هوا بر کارایی سموم کشاورزی
- رطوبت نسبی هوا، به‌ویژه در هنگام سم‌پاشی، نقش مهمی در اثربخشی سموم دارد. زمانی که رطوبت نسبی بالاست (معمولاً بالای ۶۰٪)، قطرات محلول سم دیرتر تبخیر می‌شوند و زمان بیشتری برای جذب توسط برگ یا بدن آفت فراهم می‌شود. این شرایط باعث افزایش نفوذ و ماندگاری سم روی سطح گیاه می‌شود.
- در مقابل، وقتی هوا خشک است (رطوبت نسبی پایین)، قطرات محلول خیلی سریع تبخیر می‌شوند و ممکن است حتی پیش از جذب، از بین بروند. این مسئله در مناطق خشک و گرم بسیار شایع است و باعث کاهش شدید اثربخشی سم‌پاشی می‌شود. در چنین شرایطی، توصیه می‌شود سم‌پاشی در ساعات خنک‌تر روز مانند صبح زود یا حوالی غروب انجام شود تا زمان کافی برای جذب فراهم گردد.
۲٫ تأثیر رطوبت خاک بر کارایی سم‌پاشی برگی
یکی از مهم‌ترین اثرات آبیاری خوب، بازماندن روزنه‌های برگ است. روزنه‌ها به عنوان مسیر اصلی جذب برخی از سموم عمل می‌کنند و هنگامی که باز باشند، جذب ماده مؤثر با سرعت و کارایی بالاتری انجام می‌شود.
- در شرایط کم‌آبی یا تنش خشکی، گیاه برای کاهش مصرف آب، روزنه‌های خود را می‌بندد. این واکنش طبیعی باعث کاهش جذب سموم شده و در نتیجه، اثرگذاری آن‌ها را به‌طور چشمگیری کاهش می‌دهد.
- رطوبت کافی خاک پیش از سم‌پاشی باعث شادابی و باز شدن برگ‌ها می‌شود و سطح تماس بیشتری برای جذب سم فراهم می‌کند. در این حالت، قطرات سم بهتر و یکنواخت‌تر روی برگ‌ها پخش می‌شوند. اما در شرایط خشکی، برگ‌ها جمع می‌شوند، سطح تماس کاهش می‌یباد و قطرات به‌خوبی پخش نمی‌شوند یا از سطح برگ می‌لغزند. این موضوع به‌ویژه برای سموم تماسی، اثربخشی را کاهش می‌دهد. بنابراین، آبیاری مناسب قبل از سم‌پاشی نقش مهمی در افزایش کارایی آن دارد.
نکته: آبیاری زودهنگام بعد از محلول‌پاشی می‌تواند باعث شسته‌شدن ماده مؤثر از سطح برگ شود و جذب آن را کاهش دهد.
۳٫ جذب ریشه‌ای سموم سیستمیک و رطوبت خاک
برای جذب مؤثر سموم سیستمیک از طریق ریشه، وجود رطوبت کافی در خاک ضروری است. در شرایط خشکی، جریان آب در اطراف ریشه کاهش می‌یابد و انتقال ماده مؤثر به گیاه با اختلال مواجه می‌شود. در حالی که در خاک مرطوب، سم به‌خوبی در محلول خاک حل شده و همراه جریان تعرق، وارد آوندها و بافت‌های گیاه می‌شود.
- در مواردی که سم به‌صورت خاکی مصرف می‌شود، انجام آبیاری پس از مصرف سم اهمیت زیادی دارد؛ زیرا باعث نفوذ ماده مؤثر به عمق خاک و رسیدن آن به ناحیه فعال ریشه می‌شود. این کار همچنین توزیع سم را یکنواخت‌تر کرده و جذب آن را به شکل مؤثرتری ممکن می‌سازد.
۴٫ تأثیر نوع خاک
- خاک‌های رسی و خاک‌هایی با محتوای بالای مواد آلی تمایل بیشتری به جذب و نگهداری سموم سیستمیک دارند. این ویژگی می‌تواند منجر به کاهش در دسترس بودن ماده مؤثر برای جذب توسط ریشه‌های گیاه شود.
تنظیم دوز مصرف: در این نوع خاک‌ها، ممکن است نیاز به افزایش دوز مصرفی سموم باشد تا اثرگذاری مطلوب حاصل شود.
آبیاری مناسب: آبیاری باید به‌گونه‌ای انجام شود که ماده مؤثر به ناحیه ریشه برسد، اما از شست‌وشوی بیش از حد آن جلوگیری شود.
۲٫ خاک‌های شنی و با محتوای آلی پایین تمایل کمتری به جذب سموم دارند. این ویژگی می‌تواند منجر به افزایش خطر شست‌وشوی ماده مؤثر و کاهش اثربخشی آن شود.
کاهش دوز مصرفی: در این نوع خاک‌ها، ممکن است نیاز به کاهش دوز مصرفی سموم باشد تا از تجمع بیش از حد ماده مؤثر در ناحیه ریشه جلوگیری شود.
آبیاری با حجم کم و دفعات بیشتر: آبیاری باید به‌صورت ملایم و در دفعات بیشتر انجام شود تا از شست‌وشوی ماده مؤثر جلوگیری شود و جذب بهینه حاصل شود.
نقش ویژگی‌های فیزیکوشیمیایی
دو ویژگی کلیدی در تعیین رفتار سموم کشاورزی در خاک عبارت‌اند از:
- حلالیت در آب: هرچه حلالیت ماده در آب بیشتر باشد، قابلیت حل شدن و جابه‌جایی آن در خاک مرطوب افزایش می‌یابد.
- فراریت: ترکیبات با فراریت پایین، پایداری بیشتری در خاک داشته و مدت‌زمان بیشتری برای جذب در اختیار دارند.
نکته مهم این است که حتی سموم با حلالیت بالا نیز در شرایط خاک خشک عملکرد ضعیفی خواهند داشت، زیرا حل‌شدن و انتقال آن‌ها در غیاب رطوبت کافی مختل می‌شود.
تخریب زیستی سموم کشاورزی و نقش رطوبت
تخریب زیستی (Biodegradation) فرآیندی طبیعی است که در آن میکروارگانیسم‌های موجود در محیط، ترکیبات شیمیایی پیچیده مانند سموم کشاورزی را به مواد ساده‌تر، کم‌خطرتر یا بی‌ضرر تجزیه می‌کنند. این فرآیند نقش مهمی در کاهش آلودگی‌های ناشی از باقی‌مانده سموم در خاک دارد و از ورود آن‌ها به منابع آب، هوا و زنجیره غذایی جلوگیری می‌کند.
عوامل مؤثر بر تخریب زیستی
- رطوبت خاک: رطوبت مناسب خاک فعالیت میکروبی را افزایش می‌دهد و تخریب سموم را تسریع می‌کند. در پتانسیل آب خاک بین -۲۰ تا -۰٫۰۱۵ مگاپاسکال، تخریب سموم به‌طور خطی با افزایش رطوبت افزایش می‌یابد.
- دما: دماهای معتدل (بین ۲۰ تا ۴۰ درجه سانتی‌گراد) فعالیت میکروبی را افزایش می‌دهد و تخریب سموم را تسریع می‌کند.
- pH خاک: pH خاک بر ترکیب و فعالیت میکروارگانیسم‌ها تأثیر می‌گذارد. باکتری‌ها در خاک‌های خنثی تا قلیایی فعال‌تر هستند، در حالی که قارچ‌ها در خاک‌های اسیدی بهتر عمل می‌کنند.
- ماده آلی: مقدار بالای ماده آلی در خاک منبع غذایی برای میکروارگانیسم‌ها فراهم می‌کند و تخریب زیستی را افزایش می‌دهد.
نقش رطوبت در تحریک فعالیت میکروبی خاک
رطوبت خاک نقش حیاتی در فعالیت میکروبی دارد. در شرایط خشکی، فعالیت میکروارگانیسم‌ها کاهش می‌یابد و تخریب سموم کند می‌شود. در مقابل، رطوبت بیش از حد می‌تواند منجر به شرایط بی‌هوازی شود که فعالیت میکروارگانیسم‌های هوازی را محدود می‌کند. بنابراین، حفظ رطوبت بهینه خاک برای تخریب مؤثر سموم ضروری است.
جمع‌بندی:
✅آبیاری مناسب پیش از سم‌پاشی برگی باعث بازماندن روزنه‌ها و افزایش جذب برگی می‌شود.
✅اجتناب از آبیاری بلافاصله پس از محلول‌پاشی مانع شست‌وشوی سم و کاهش اثر آن می‌شود.
✅رطوبت کافی خاک در زمان مصرف سموم سیستمیک، کلید جذب ریشه‌ای مؤثر است.
✅رطوبت به‌صورت غیرمستقیم با افزایش فعالیت میکروبی خاک، در تجزیه مناسب‌تر سموم کشاورزی نقش دارد.
مدیریت صحیح آب و رطوبت، همراه با انتخاب دوز مناسب و زمان‌بندی دقیق، نه‌تنها اثربخشی سموم را افزایش می‌دهد و مصرف آن‌ها را کاهش می‌دهد، بلکه به حفظ سلامت محیط‌زیست نیز کمک می‌کند.
