ریزش گل و میوه درختان میوه‌دار، پدیده‌ای طبیعی و فیزیولوژیکی است که در مراحل مختلف رشد و نمو گیاه رخ می‌دهد. این فرآیند، اگر در حد طبیعی و در زمان مناسب اتفاق بیفتد، به تنظیم باردهی درخت کمک کرده و موجب تولید میوه‌های با کیفیت می‌شود. با این حال، ریزش بیش از حد گل و میوه می‌تواند نشانه‌ای از تنش‌های محیطی، تغذیه‌ای یا فیزیولوژیکی باشد که تأثیرات منفی بر عملکرد درخت و بهره‌وری باغ دارد.
درختان میوه‌دار معمولاً در ۳ مرحله دچار ریزش می‌شوند:
- ریزش اولیه: معمولاً ۱ تا ۲ هفته پس از گلدهی رخ می‌دهد و اغلب به دلیل گرده‌افشانی ناقص است.
- ریزش میانی (ریزش ژوئن): حدود ۴ تا ۶ هفته پس از گلدهی اتفاق می‌افتد و شدیدترین مرحله ریزش است.
- ریزش نهایی: این مرحله نزدیک به زمان برداشت میوه‌ها رخ می‌دهد و عمدتا شامل ریزش میوه‌های رسیده یا نیمه رسیده است. که عمولاً به دلیل تنش‌های محیطی یا تغذیه‌ای است.
عوامل موثر بر ریزش گل و میوه در درختان
دمای هوا
- افزایش دما و ریزش گل:
دمای بالا در فصل بهار و اوایل تابستان می‌تواند باعث تنش آبی در گیاه شود. این تنش با افزایش تعرق و کاهش آب در دسترس، منجر به ریزش گل‌ها و میوه‌های تازه تشکیل‌شده می‌گردد. متناسب با دوره رشد گیاه، تنش‌هایی دمایی را در بخش هواشناسی اپلکیشن مزرعه بررسی کنید و برای مقابله با هر تنش دمایی راه حلش را دریافت کنید.
- کاهش اثربخشی گرده‌افشانی در گرما:
هوای گرم می‌تواند توانایی گرده‌ها برای جوانه‌زنی و لقاح را کاهش دهد. در این شرایط، گل‌هایی که تلقیح نمی‌شوند، به سرعت می‌ریزند. این مسئله در درختانی مانند سیب و هلو بیشتر دیده می‌شود.
- کاهش دما و اختلال در گرده‌افشانی:
سرمای ناگهانی در زمان گلدهی، باعث کاهش فعالیت زنبورهای گرده‌افشان مانند زنبورعسل می‌شود. در نتیجه درصد تلقیح کاهش یافته و ریزش گل‌ها افزایش می‌یابد. در درختانی مانند بادام و آلو که نیاز به گرده‌افشانی متقابل دارند، این مشکل شدیدتر است.
بادهای شدید می‌توانند به‌طور مستقیم به گل‌ها آسیب برسانند، آن‌ها را پاره کرده یا خشک کنند. همچنین، باد ممکن است گرده‌ها را از گل‌ها دور کند یا مانع فعالیت گرده‌افشان‌هایی مانند زنبورها شود، که این امر منجر به کاهش لقاح و در نهایت ریزش گل‌ها می‌شود.
- باران شدید
باران‌های شدید در زمان گلدهی می‌توانند گرده‌ها را از گل‌ها بشویند یا آن‌ها را رقیق کنند، که این امر فرآیند لقاح را مختل می‌کند. علاوه بر این، هوای بارانی فعالیت گرده‌افشان‌ها را کاهش می‌دهد و شرایط مرطوب می‌تواند خطر ابتلا به بیماری‌های قارچی مانند پوسیدگی گل را افزایش دهد.
تگرگ
تگرگ می‌تواند به‌طور مستقیم به گل‌ها و میوه‌های تازه تشکیل‌شده آسیب برساند. ضربه‌های مکانیکی ناشی از تگرگ ممکن است باعث ریزش گل‌ها و میوه‌ها شود. همچنین، زخم‌های ایجادشده توسط تگرگ می‌توانند محل ورود عوامل بیماری‌زا باشند، که این امر خطر ابتلا به بیماری‌هایی مانند پوسیدگی قهوه‌ای را افزایش می‌دهد.
کمبود آب
در شرایط کم‌آبی، درصد گل‌های عقیم افزایش یافته و این گل‌ها به دلیل عدم تبدیل به میوه، دچار ریزش می‌شوند. درختان در این شرایط رطوبت را به برگ‌ها اختصاص داده و موجب ریزش میوه‌ها می‌شود. درختان انبه، به‌ویژه در مرحله‌ی گلدهی، به شدت تحت تأثیر کم‌آبی قرار می‌گیرند. در مناطق شمالی ایران، بارندگی‌های پاییزی پس از یک دوره کم‌آبی می‌تواند موجب ترکیدگی پوست میوه‌های مرکبات و در نهایت ریزش آن‌ها گردد. بنابراین، آبیاری منظم در مرحله تشکیل میوه ضروری است.
غرقاب شدن ریشه‌ها
در شرایط غرقاب، خاک اشباع از آب می‌شود و میزان اکسیژن در ناحیه ریشه کاهش می‌یابد. این کمبود اکسیژن منجر به اختلال در تنفس ریشه‌ها و کاهش جذب آب و مواد مغذی می‌شود. در نتیجه، گیاهان دچار استرس فیزیولوژیکی شده و ممکن است گل‌ها و میوه‌های خود را ریزش دهند.
همچنین، غرقاب می‌تواند باعث تجمع اتیلن در گیاه شود که این هورمون نقش مهمی در ریزش گل‌ها دارد. افزایش سطح اتیلن می‌تواند فرآیند ریزش گل‌ها را تسریع کند.
برخی درختان میوه، مانند گلابی و خرمالو، حساسیت بیشتری به شرایط غرقاب دارند و ممکن است در این شرایط دچار ریزش شدید گل و میوه شوند.
نوع رقم و پایه‌ی کشت شده
ریزش گل و میوه ارتباط نزدیکی با نوع رقم درخت دارد. برخی ارقام به طور طبیعی گل‌های نر بیشتری تولید می‌کنند یا گل‌هایی با قابلیت باروری پایین دارند. به عنوان مثال، در رقم ‘Dashehari’ انبه، نرخ بالایی از ریزش گل به دلیل تولید گل‌های نابارور گزارش شده است. همچنین، در ارقام خاصی از انگور مانند Thompson Seedless، حساسیت به تنش‌های محیطی می‌تواند منجر به ریزش شدید خوشه‌های گل شود.
آفات و بیماری‌ها
بیماری‌های مرتبط با ریشه درختان می‌توانند به‌طور غیرمستقیم در ریزش گل‌ها نقش داشته باشند. این بیماری‌ها، مانند پوسیدگی ریشه ناشی از قارچ‌های جنس Phytophthora، باعث آسیب به سیستم ریشه شده و جذب آب و مواد مغذی را مختل می‌کنند. نتیجه این اختلال، کاهش توانایی درخت در تأمین نیازهای فیزیولوژیکی است؛ بنابراین، گیاه ممکن است برای حفظ بقا، گل‌ها یا میوه‌های تازه‌تشکیل‌شده را ریزش دهد. یکی از دلایل اصلی ریزش‌های پیش از برداشت، ابتلای درختان به بیماری‌های قارچی و دیگر بیماری‌های گیاهی است.
کوددهی نامتعادل
تغذیه متعادل و تأمین به‌موقع عناصر غذایی نقش بسیار مهمی در جلوگیری از ریزش گل و میوه دارد. از عناصر ریز‌مغذی مؤثر بر این پدیده، بور اهمیت ویژه‌ای دارد. کمبود آن معمولاً در اوایل بهار دیده می‌شود و با جوانه نزدن برگ و میوه، خشکیدگی و خم شدن شاخه‌ها همراه است. این علائم ممکن است با آسیب سرمایی اشتباه گرفته شوند، اما با بررسی رنگ لایه کامبیوم قابل تفکیک‌اند؛ در کمبود بور کامبیوم سفید باقی می‌ماند، در حالی که در سرمازدگی تیره می‌شود. در گلابی، کمبود بور می‌تواند باعث خشک شدن گل‌ها و توقف رشد برخی شاخه‌های گلدار پس از گلدهی شود.
علاوه بر ریزمغذی‌ها، ازت به‌عنوان یکی از عناصر درشت‌مغذی، تأثیر دوگانه‌ای دارد. مصرف بیش‌ازحد آن باعث رشد رویشی زیاد و تضعیف فرآیند گلدهی می‌شود که در نهایت منجر به ریزش گل یا میوه‌های تازه تشکیل‌شده می‌گردد. از سوی دیگر، کمبود ازت نیز می‌تواند قدرت نگهداری میوه را کاهش دهد، چون گیاه برای تغذیه کافیِ میوه‌ها با محدودیت روبه‌رو خواهد بود. این حالت به‌ویژه در مراحل ابتدایی رشد میوه‌ها، موجب ریزش زودهنگام آن‌ها می‌شود.
باردهی بیش از حد
درختانی که بار میوه زیادی دارند، ممکن است برای حفظ تعادل فیزیولوژیکی، بخشی از گل‌ها یا میوه‌ها را حذف کنند.
تنظیم هورمونی
تولید اتیلن و کاهش سطح اکسین‌ها در بافت‌های درخت می‌تواند فرآیند ریزش را تسریع کند.
راهکارهای کاهش ریزش گل و میوه در درختان میوه
- هرس صحیح و به موقع
با هرس شاخه‌های اضافی، خشک و بیمار، رقابت برای دریافت مواد غذایی کاهش یافته و گل‌ها و میوه‌ها تقویت می‌شوند. این کار باید در فصل خواب درختان انجام شود.
- استفاده از بادشکن‌ها برای کاهش شدت باد
- زهکشی مناسب برای جلوگیری از غرقاب و تجمع آب
- حلقه‌زنی درختان
حلقه‌زنی یکی از روش‌های موثر برای تقویت گل‌ها و میوه‌ها و کاهش ریزش است. این روش با ایجاد اختلال موقتی در جریان مواد غذایی از شاخه‌ها، موجب افزایش تجمع کربوهیدرات‌ها در شاخه‌های گلدار می‌شود و در نتیجه، رشد گل‌ها و میوه‌ها تقویت می‌شود.
- تغذیه متعادل
استفاده از یک برنامه کودی متعادل به ویژه در زمینه ازت می‌تواند از ریزش گل و میوه جلوگیری کند. کمبود یا بیش از حد ازت موجب اختلال در گلدهی و تشکیل میوه می‌شود.
- کنترل آفات و بیماری‌ها
استفاده از روش‌های کنترل آفات و بیماری‌ها، از جمله سم‌پاشی و اقدامات زراعی، می‌تواند از ریزش گل و میوه ناشی از آفات و بیماری‌ها جلوگیری کند.
- مدیریت تنش‌های محیطی
آبیاری منظم در دوره‌های حساس، به ویژه در مراحل گلدهی و تشکیل میوه، برای جلوگیری از ریزش ناشی از کم‌آبی یا گرمای زیاد ضروری است.
