زنگ‌ها همواره از مهم‌ترین بیماری‌های گندم در جهان بوده و خسارت اقتصادی قابل‌توجهی به این محصول وارد کرده‌اند. یکی از مخرب‌ترین آن‌ها، بیماری زنگ زرد (نواری) است که عامل آن قارچ Puccinia striiformis f. sp. tritici میباشد. این بیماری مهم‌ترین بیماری گندم در ایران محسوب می‌شود و در سال‌های شیوع، می‌تواند خسارت شدیدی به ارقام حساس وارد کند. اگر آلودگی قبل از مرحله گلدهی رخ دهد، کاهش عملکرد محصول چشم‌گیر خواهد بود.
مطمئن‌ترین، اقتصادی‌ترین و سالم‌ترین روش کنترل زنگ زرد، کاشت ارقام مقاوم است. بااین‌حال، در مزارعی که ارقام حساس کشت شده‌اند، مدیریت شیمیایی اجتناب‌ناپذیر خواهد بود. آگاهی از زمان ظهور، نحوه توسعه بیماری و واکنش ارقام مختلف در مدیریت مؤثر آن نقش کلیدی دارد.
برای انتخاب ارقام مناسب گندم متناسب با شرایط هر منطقه، می‌توانید در زمان ثبت کشت خود در سامانه مزرعه، از بخش توصیه ارقام استفاده کنید. این بخش با تحلیل داده‌های منطقه‌ای و شرایط محیطی، ارقام بهینه را برای کشت به شما پیشنهاد خواهد داد.
سامانه مزرعه با ارائه هشدارهای به‌موقع و توصیه‌های علمی، به کشاورزان کمک می‌کند تا در زمان مناسب، اقدامات پیشگیرانه انجام دهند.
شرایط مساعد برای شیوع زنگ زرد گندم
زنگ زرد گندم در شرایط آب‌وهوایی ملایم، سرد و خنک سریع‌تر گسترش می‌یابد. این بیماری معمولاً زودتر از سایر زنگ‌های گندم ظاهر شده و در ابتدای فصل رشد توسعه پیدا می‌کند.
علائم زنگ زرد و روند پیشرفت بیماری
علائم بیماری بسته به دمای محیط، معمولاً یک هفته پس از آلودگی در گیاهان حساس مشاهده می‌شود و دو هفته بعد، اسپورزایی آغاز می‌گردد. آلودگی می‌تواند در تمامی مراحل رشد، از گیاهچه‌ای تا گیاه بالغ، تا زمانی که برگ‌ها سبز هستند، ادامه یابد. در مراحل اولیه، زنگ زرد معمولاً در نوک برگ‌ها ظاهر شده و به‌صورت توده‌های متمرکز اسپور زرد تا نارنجی دیده می‌شود. این علائم به‌مرور خطی و موازی با رگبرگ‌ها گسترش می‌یابند.
ویژگی‌های بارز زنگ زرد:
- جوش‌های گرد و زرد یا نارنجی‌رنگ روی برگ‌های جوان
- توده‌های اسپور پودری و زرد تا نارنجی
- پیشرفت خطی علائم پس از طویل شدن ساقه
تأثیر زنگ زرد بر عملکرد گندم
قارچ عامل زنگ زرد با مصرف آب و مواد مغذی گیاه، باعث تضعیف گندم می‌شود. آلودگی برگ‌های پایینی تأثیر کمتری بر عملکرد دارد، اما انتشار بیماری تا زمان ظهور برگ پرچم و سنبله‌ها، خسارت قابل‌توجهی به محصول وارد می‌کند. ازآنجایی‌که برگ پرچم ۳۰ تا ۴۰ درصد در پر شدن دانه نقش دارد، آلودگی آن می‌تواند منجر به کاهش شدید عملکرد محصول شود.
پارامترهای مؤثر بر توسعه زنگ زرد
سه فاکتور محیطی مهم که در گسترش زنگ زرد تأثیر دارند، عبارت‌اند از:
- رطوبت (شرایط مرطوب و شبنم طولانی رشد بیماری را تسریع می‌کند) قارچ برای جوانه‌زدن و آلوده کردن گیاهان به حداقل ۳ ساعت رطوبت مداوم و تشکیل شبنم روی سطح گیاهان نیاز دارد.
- دما (محدوده دمایی ملایم و خنک، شرایط ایده‌آل رشد قارچ است) بهینه دمایی برای رشد، نفوذ و توسعه زنگ زرد ۱۵-۱۲ درجه سانتی گراد و حداکثر دما ۲۳ درجه سانتی گراد است.
- باد باعث انتشار اسپورها و گسترش بیماری در مزرعه می‌شود.
نشانه‌های توقف بیماری زنگ زرد گندم
با گرم شدن هوا و شرایط نامساعد، در سطح تحتانی و فوقانی برگ‌ها جوش‌های تیره ظاهر می‌شود که این علائم نشان‌دهنده نامساعد بودن شرایط آب و هوایی یا پیر شدن گیاه و در نتیجه، توقف فعالیت عامل بیماری است.
میزان خسارت بیماری زنگ زرد
بیشترین کاهش عملکرد زمانی اتفاق می‌افتد که بیماری از مرحله پنجه‌زنی شروع و تا پایان دوره رشد ادامه یابد. اگر بیماری در مراحل بعدی رشد رخ دهد، میزان خسارت کاهش می‌یابد.
در صورتی که بیماری به سنبله‌ها حمله کند، دانه‌ها کوچک و چروکیده شده و در آن‌ها هیچگونه نشاسته‌ای ذخیره نمی‌شود که این دانه‌ها قابل استفاده نخواهند بود. همچنین، اگر فردی وارد مزرعه گندم آلوده به زنگ زرد شود، اسپورهای نارنجی‌رنگ به لباس‌های او می‌چسبند و با مالیدن انگشت بر روی برگ‌ها، گرد نارنجی رنگی مشاهده می‌شود.
زمان و شرایط خسارت‌زا
بالاترین کاهش عملکرد زمانی اتفاق می‌افتد که بیماری در ابتدای دی‌ماه در مراحل اولیه رشد آغاز شود. در این شرایط، امکان ایجاد خسارت تا ۷۰ درصد بر روی ارقام حساس وجود دارد و ممکن است نیاز به دو بار سمپاشی باشد. در این زمان، زنگ زرد نه تنها عملکرد دانه بلکه کیفیت دانه، کاه و کلش را کاهش می‌دهد. دانه‌های آسیب‌دیده دارای قدرت جوانه‌زنی کم بوده و پس از جوانه‌زنی ضعیف خواهند بود.
اگر بیماری در اسفندماه رخ دهد، به دلیل گرم شدن دما، بیماری توان ایجاد خسارت قابل‌توجهی را ندارد و در بیشتر موارد، شرایط برای فرار گیاه فراهم می‌شود. همچنین، در منطقه جنوبی استان خوزستان، اگر بیماری در اسفند مشاهده شود، مدیریت مزرعه (آبیاری و سمپاشی) می‌تواند بیماری را به خوبی کنترل کند.
مدیریت بیماری زنگ زرد گندم: راهکارهای مؤثر برای کنترل و کاهش خسارت
اقدامات زراعی مؤثر در کنترل زنگ زرد
برای مدیریت زنگ زرد گندم، تناوب کشت و مدیریت مصرف کود از اهمیت بالایی برخوردار است. از جمله توصیه‌های زراعی عبارتند از:
- مدیریت مصرف آب آبیاری برای جلوگیری از ماندابی شدن مزارع
- مدیریت مصرف کود سرک و استفاده از کودهای پتاسیم برای افزایش مقاومت گیاه
- مدیریت مصرف نیتروژن به‌ویژه در مرحله اوج فعالیت بیماری
درصد بوته‌های آلوده
برای مبارزه شیمیایی با زنگ زرد، استفاده از قارچکشهای مناسب مانند تریازول‌ها ضروری است. سمپاشی باید هنگامی انجام شود که شدت آلودگی کمتر از ۵ درصد در برگ‌های پرچم و کمتر از ۱۰ درصد در برگ‌های پایینی باشد. سمپاشی پس از مرحله خمیری شدن دانه‌ها، سمپاشی توصیه نمی‌شود.
توصیه‌های سمپاشی و قارچکشهای مؤثر
برای اطلاع از انواع قارچکشهای مناسب جهت کنترل زنگ زرد گندم، می‌توانید به بخش کلینیک سامانه مزرعه مراجعه کرده و توصیه‌های تخصصی دریافت کنید.
از طریق فروشگاه سامانه مزرعه ، می‌توانید به‌راحتی با تأمین‌کنندگان سموم و نهاده‌های کشاورزی ارتباط برقرار کرده و محصولات مورد نیاز خود را تأمین کنید.
توصیه‌هایی برای کنترل تلفیقی زنگ زرد و علف‌های هرز در مزارع آلوده گندم
در مزارع آلوده به زنگ زرد که دارای علف‌های هرز هستند، بهتر است ابتدا اقدام به کنترل بیماری زنگ زرد و سپس حذف گونه‌های علف‌های هرز شود. در صورت وجود محدودیت‌های زمانی یا اجرایی برای کنترل علف‌های هرز پس از کنترل زنگ زرد، موارد زیر باید مد نظر قرار گیرد:
- از اختلاط قارچکش‌هایی که برای مبارزه با زنگ زرد استفاده می‌شوند، همراه با علف‌کش‌های دو منظوره مانند شوالیه، توتال، آتلانتیس و علف‌کش‌های تک منظوره مانند آکسیال، لوگران اکسترا و اتلو به شدت خودداری شود.
- در صورت لزوم، می‌توان قارچکشهای مورد استفاده برای کنترل زنگ زرد را همراه با علف‌کش آپیروس (۳۰ گرم در هکتار) با توجه به فلور علف‌های هرز و مقاومت و تهاجم آن‌ها استفاده کرد.
- اگر گندم آلوده به زنگ زرد در مرحله گره دوم به بعد باشد، برای کنترل توأم علف‌های هرز و زنگ زرد گندم از سموم هورمونی مانند توفوردی و دوپلسان سوپر استفاده نشود. به جای آن‌ها، علف‌کش‌هایی مانند برومایسید ام‌آ به میزان ۱.۵ لیتر در هکتار توصیه می‌شود.
برای جلوگیری از اثرات منفی کاهنده‌های pH بر روی عملکرد قارچکش‌ها در مبارزه با زنگ زرد و علف‌های هرز، بهتر است به جای استفاده از این مواد، از آب تمیز با اسیدیته خنثی استفاده شود.
