سس یونجه یکی از علف‌های هرز انگلی مهم در مزارع یونجه و شبدر در ایران است. این گیاه با اتصال به گیاه میزبان از طریق اندام‌های مکنده، مواد مغذی را جذب کرده و رشد و کیفیت علوفه را کاهش می‌دهد. خسارت‌های سس یونجه محدود به کاهش رشد گیاهان نیست؛ این گیاه می‌تواند کیفیت علوفه را کاهش داده، حساسیت گیاهان میزبان به بیماری‌ها را افزایش دهد و بهره‌وری مزرعه را به شدت کاهش دهد. در ایران بیش از ۱۹ گونه سس شناسایی شده که توانایی آسیب به محصولات زراعی و باغی متنوعی دارند.
به همین دلیل، شناخت و کنترل این گیاه برای حفظ کیفیت و بهره‌وری مزارع اهمیت بالایی دارد.
شناسایی سس یونجه
سس یونجه یک گیاه یک‌ساله، بدون کلروفیل و فاقد ریشه و برگ حقیقی است. ساقه‌ها به رنگ‌های زرد، نارنجی، ارغوانی، قرمز یا سفید دیده می‌شوند که رنگ غالب آنها نارنجی مایل به زرد است. بذرها زردرنگ، بسیار کوچک (حدود ۱ میلی‌متر) و بیضی‌شکل با سطح صاف یا ناصاف هستند. گل‌های سس کوچک و ریز و میوه‌ها به صورت کپسول‌های گرد ظاهر می‌شوند.
در مزرعه با پیشرفت رشد سس یونجه علائمی مانند ضعف عمومی، زردی، کاهش رشد و در موارد شدید، خشکیدگی بوته‌ها قابل مشاهده است.
چرخه زندگی سس یونجه
بذر سس معمولاً در بهار و هم‌زمان با جوانه‌زنی یونجه، در دمای ۱۵ تا ۳۹ درجه سانتی‌گراد شروع به رشد می‌کند. بذر برای جوانه‌زنی نیازی به حضور میزبان ندارد. پس از جوانه‌زنی، رشته‌ای نازک از بذر خارج شده که به‌سرعت رشد طولی کرده و به دنبال گیاه میزبان می‌گردد. گیاه باید در عرض ۵ تا ۱۰ روز به میزبان برسد؛ در غیر این صورت، بذر از بین می‌رود.
در صورت موفقیت، اتصال با کمک زائده‌هایی تخصص‌یافته به نام هاوستوریوم (haustorium) انجام می‌شود. این ساختارها درون بافت ساقه میزبان نفوذ کرده و با مکیدن شیره خام و پرورده، مواد غذایی موردنیاز سس را تأمین می‌کنند.
پس از اتصال، گیاه در یک فصل زراعی (تابستان تا اوایل پاییز) گلدهی و تولید بذر می‌کند. هر فصل فقط یک نسل ایجاد می‌شود و نسل بعدی از بذرهایی است که در خاک باقی مانده‌اند. بذرها می‌توانند تا ده‌ها سال در خاک زنده بمانند و به‌عنوان منبع آلودگی برای فصل‌های آینده عمل کنند، بنابراین چرخه زندگی سس با بقای طولانی بذر در خاک تکمیل می‌شود.
رشد گیاه سس بسیار سریع و گسترده است و در صورت عدم مدیریت، می‌تواند تمام مزرعه را در مدت کوتاهی درگیر کند.
نحوه انتشار علف هرز سس یونجه
- ماندگاری بذر در خاک
بذر سس دارای پوسته‌ای سخت است که باعث می‌شود تا بیش از ۱۰ سال در خاک زنده بماند و قدرت جوانه‌زنی خود را حفظ کند.
۲٫ انتقال از طریق حیوانات
بذر سس می‌تواند پس از عبور از دستگاه گوارش دام‌ها یا پرندگان، بدون آسیب دفع شود و همچنان توانایی جوانه‌زنی داشته باشد.
۳٫ انتقال از طریق فعالیت‌های انسانی
کود دامی نپوسیده، تجهیزات کشاورزی آلوده، کفش و لباس می‌توانند عوامل انتقال سس به مزارع جدید باشند.
۴٫ شباهت بذر سس و یونجه: انتقال از طریق بذر
بذر سس و یونجه از نظر شکل، رنگ و اندازه شباهت زیادی دارند. این شباهت باعث می‌شود تشخیص بذر سس از یونجه دشوار باشد و حتی مقدار بسیار کمی از بذر آلوده می‌تواند به‌سرعت در مزارع جدید گسترش یابد.
۵٫ گسترش رویشی از طریق ساقه‌ها
قطعات ساقه سس در صورت تماس با گیاه میزبان، قادر به اتصال مجدد و ادامه رشد خواهند بود.
۶٫ انتشار از طریق آب
بذر سس ممکن است با جریان آب جابه‌جا شده و در نقاط دورتر مستقر شود.
روش‌های پیشگیری و کنترل سس یونجه
الف) اقدامات پیشگیرانه و زراعی
- استفاده از بذر سالم و عاری از سس: بذر آلوده، اصلی‌ترین عامل گسترش اولیه سس است. بذرهای یونجه باید بوجاری‌شده و توسط دستگاه‌های مغناطیسی یا سایر روش‌های دقیق از بذر سس جدا شده باشند.
- مصرف کود دامی کاملاً پوسیده: کودهای نپوسیده ممکن است حامل بذر زنده‌ی سس باشند. استفاده از کود دامی پوسیده از آلودگی جلوگیری می‌کند.
- تناوب زراعی با غلات (مثلاً گندم یا جو): تناوب ۲ تا ۳ ساله با گیاهان غیر میزبان، چرخه زندگی سس را مختل کرده و به کاهش ذخیره بذر در خاک کمک می‌کند.
- تغییر زمان کاشت یونجه به اواخر تابستان یا پاییز: در این زمان، گیاهچه‌های سس جوان در اثر سرمای زمستان از بین می‌روند و احتمال استقرار آن کاهش می‌یابد.
- افزایش تراکم کشت یونجه: تراکم بالا باعث سایه‌اندازی و جلوگیری از جوانه‌زنی بذر سس می‌شود.
- مدیریت کامل علف‌های هرز مزرعه: برخی علف‌های هرز دیگر ممکن است نقش میزبان واسط سس را ایفا کنند. حذف آنها از گسترش سس به یونجه جلوگیری می‌کند.
- جلوگیری از انتقال بذر سس توسط دام: از چرا یا تغذیه دام در مزارعی که سس به بذر نشسته، باید اجتناب شود. بذر سس از طریق فضولات دام قابل انتقال به مزارع جدید است.
ب) اقدامات مکانیکی و کنترلی
- شخم عمیق: دفن بذرهای سس در عمق، احتمال جوانه‌زنی در فصل بعد را کاهش می‌دهد. زمان مناسب شخم باید با توجه به دوره‌ی جوانه‌زنی سس انتخاب شود.
- استفاده از موورهای شلاقی: موورهای شلاقی با از استفاده از تیغه‌های متحرک و انعطاف‌پذیر، رشته‌های سس را قطع می‌کنند. این ابزارها به‌ویژه در مزارعی که آلودگی به سس در مراحل اولیه است، می‌توانند مؤثر باشند.
- نابودسازی سس قبل از بذردهی: در صورت مشاهده سس، باید قبل از رسیدن به مرحله تولید بذر، با روش‌هایی نظیر سوزاندن، قطع دستی یا استفاده از ابزارهای مکانیکی حذف شود.
- پاکسازی سس از حاشیه کانال‌های آبیاری: در صورت رشد سس در کناره‌ی کانال‌ها، باید سریعاً آنها را حذف کرد تا از انتقال بذر توسط جریان آب جلوگیری شود. این سس‌ها می‌توانند منبع پنهان و دائمی آلودگی مزرعه باشند.
- حذف و نابودی بقایای سس: رشته‌ها و گیاهان آلوده به سس نباید در زمین باقی بمانند، زیرا می‌توانند منبع آلودگی جدید باشند. این بقایا باید جمع‌آوری و در محل مناسب سوزانده یا دفن شوند تا از تکثیر و گسترش بیشتر جلوگیری شود.
کنترل شیمیایی سس یونجه
در شرایطی که کاشت یونجه در بهار اجتناب‌ناپذیر است و امکان پیشگیری مؤثر فراهم نبوده یا مزرعه به سس آلوده شده باشد، کنترل شیمیایی می‌تواند به کاهش آلودگی کمک کند. بیشتر علف‌کش‌های موجود اختصاصی این گیاه نیستند و اثر آنها روی سس همراه با آسیب احتمالی به گیاه میزبان است؛ بنابراین، استفاده صحیح و زمان‌بندی مناسب اهمیت بالایی دارد.
