سن گندم با نام علمی (Eurygaster integriceps) یکی از مهم‌ترین آفات مزارع گندم و جو است که با تغذیه از شیره گیاه باعث کاهش کیفیت و کمیت محصول می‌شود. این آفت دارای چرخه زندگی شامل تخم، پورگی (پوره) و حشره کامل است. حشرات بالغ دارای بدنی بیضی‌شکل و محدب هستند و اندازه آن‌ها بسته به نوع تغذیه و گیاه میزبان متفاوت است. سن‌های ماده معمولاً درشت‌تر از نرها هستند و رنگ بدن آن‌ها از زرد خاکی، قهوه‌ای، سیاه، قرمز تا مسی متغیر است. این آفت با خرطوم باریک خود از شیره گیاه تغذیه می‌کند و بیشترین خسارت توسط پوره سن ۵ و حشرات بالغ نسل جدید وارد می‌شود.
کلینیک سامانه مزرعه به کشاورزان کمک می‌کند تا با پایش دقیق مزارع، تشخیص به‌موقع آلودگی و دریافت توصیه‌های تخصصی، سن گندم را کنترل کنند و از خسارات سنگین این آفت جلوگیری کنند. در ادامه با زیست‌شناسی، نحوه خسارت و روش‌های مؤثر مدیریت سن گندم آشنا می‌شوید.
زیست‌شناسی سن گندم
سن گندم یک نسل در سال دارد و بیشتر عمر خود را در پناهگاه‌های طبیعی مانند دامنه کوه‌ها، زیر علف‌های هرز (گون و درمنه)، شکاف‌های زمین، زیر پوستک درختان و بقایای گیاهی سپری می‌کند. این دوره که تابستان‌گذرانی و زمستان‌گذرانی نام دارد، تا اواخر زمستان ادامه می‌یابد. سرمای شدید و یخ زدگی باعث ایجاد تلفات آفت در اماکن زمستان گذران می‌شود. خصوصا سن‌های نر و آن‌هایی که ذخایر چربی کمتری دارند، در مناطق بدون پوشش برفی بیشتر از بین می‌روند، زیرا توانایی کمتری برای تحمل سرمای زمستان دارند.
با افزایش دمای هوا (۱۳.۵ تا ۱۴ درجه سانتی‌گراد)، سن‌ها از محل‌های زمستان‌گذرانی خارج شده و به مزارع گندم و جو مهاجرت می‌کنند. این پدیده که ریزش سن مادر نام دارد، تدریجی بوده و در صورت کاهش دما یا بارندگی ممکن است به‌طور موقت متوقف شود.
چرخه زندگی سن گندم
- سن‌های مادر پس از ورود به مزارع، از جوانه‌ها تغذیه کرده و تخم‌گذاری می‌کنند.
- پوره سن ۱ از تخم خارج می‌شود اما تغذیه نمی‌کند.
- پوره‌های سنین بعدی از خوشه‌ها و دانه‌های گندم تغذیه کرده و باعث کاهش کیفیت محصول می‌شوند.
- پوره سن ۵ بیشترین تغذیه را دارد و خطرناک‌ترین مرحله خسارت است.
- پس از رشد کامل، پوره‌ها به حشرات بالغ تبدیل شده و به مناطق تابستان‌گذرانی و زمستان‌گذرانی مهاجرت می‌کنند.
برای شناسایی دقیق مراحل رشدی سن گندم می‌توانید از خدمات تحلیل و مشاوره کلینیک مزرعه استفاده کنید
نحوه خسارت سن گندم
سن گندم دو نوع خسارت به مزارع وارد می‌کند:
۱. خسارت کمی
سن مادر در مراحل اولیه رشد گیاه، با تغذیه از برگ، ساقه و خوشه، باعث زردی و خشکی گیاه می‌شود. این خسارت در مرحله پنجه‌زنی گندم بیشترین اثر را دارد، زیرا سن مادر از جوانه‌های مرکزی تغذیه کرده و باعث پژمردگی و ضعف گیاه می‌شود.
۲. خسارت کیفی
پوره‌های سنین بالاتر و حشرات بالغ نسل جدید، با تغذیه از دانه‌ها، کیفیت محصول را کاهش می‌دهند. این خسارت می‌تواند تا ۱۰۰٪ دانه‌ها را تحت تأثیر قرار داده و باعث چروکیدگی و کاهش ارزش نهایی گندم شود.
عوامل گسترش آلودگی سن گندم
- تخریب مراتع و کاهش پوشش‌های طبیعی
- افزایش سطح زیر کشت غلات در مناطق دیم
- برداشت دیرهنگام محصول که به سن‌ها فرصت بیشتری برای تغذیه می‌دهد.
- کاهش دشمنان طبیعی سن گندم
- خشکسالی‌های پی‌درپی که باعث افزایش طغیان آفت می‌شود.
روش‌های کنترل و مدیریت سن گندم
- پیشگیری و مدیریت اکولوژیک سن گندم
عدم کشت گندم و جو در شیب‌های بالادست کوه‌ها به کاهش جمعیت سن گندم در مزارع کمک می‌کند. این روش به‌ویژه در مناطق دیم کشور اهمیت زیادی دارد.
۲٫ کنترل بیولوژیک سن گندم؛ نقش دشمنان طبیعی در کاهش جمعیت آفت
دشمنان طبیعی سن گندم نقش مهمی در تنظیم جمعیت این آفت دارند. برخی از مهم‌ترین عوامل کنترل بیولوژیک عبارت‌اند از:
✅ زنبورهای پارازیتویید (جنس Trissolcus sp): با تخم‌گذاری درون تخم‌های سن گندم، باعث از بین رفتن آن‌ها می‌شوند.
✅ مگس‌های فازیا (جنس Phasia sp): روی بدن سن‌های بالغ تخم‌گذاری کرده و باعث مرگ آن‌ها می‌شوند.
✅ عوامل بیماری‌زای قارچی: در محل‌های زمستان‌گذرانی و تابستان‌گذرانی، سن گندم را آلوده کرده و تلف می‌کنند.
۳٫ کنترل مکانیکی
- جمع‌آوری حشرات بالغ از زیر بوته‌ها (روش پرهزینه و زمان‌بر).
- سوزاندن بوته‌های محل زمستان‌گذرانی (غیرتوصیه به دلیل تخریب محیط زیست).
۴٫ کنترل زراعی
✅ کشت جو در کنار مزارع گندم به‌عنوان گیاه تله و سمپاشی آن هنگام هجوم سن‌های بالغ در اواخر فصل.
✅ برداشت زودهنگام محصول برای کاهش زمان در دسترس بودن منابع غذایی آفت.
✅ استفاده از ارقام مقاوم به سن گندم مانند بزوستایا و نوید (و ارقام با مقاومت نسبی مانند امید و آزادی).
✅ تناوب زراعی و آیش برای کاهش جمعیت آفت در سال‌های بعد.
✅شخم عمیق در پاییز و از بین بردن بقایای گیاهی
✅ کشت جو در کنار مزارع گندم به‌عنوان گیاه تله و سمپاشی آن هنگام هجوم سن‌های بالغ در اواخر فصل.
✅ برداشت زودهنگام محصول برای کاهش زمان در دسترس بودن منابع غذایی آفت.
✅ استفاده از ارقام مقاوم به سن گندم مانند بزوستایا و نوید (و ارقام با مقاومت نسبی مانند امید و آزادی).
✅ تناوب زراعی و آیش برای کاهش جمعیت آفت در سال‌های بعد.
✅شخم عمیق در پاییز و از بین بردن بقایای گیاهی
۵٫ مدیریت به‌زراعی برای کاهش آسیب سن گندم
- مدیریت کوددهی: کاهش مصرف کودهای ازته در اواخر فصل، زیرا باعث رشد طولانی‌تر گندم و افزایش منابع غذایی برای سن‌های نسل جدید می‌شود.
- مبارزه با علف‌های هرز که می‌توانند به‌عنوان پناهگاه برای سن گندم عمل کنند.
- ضدعفونی و بوجاری بذر قبل از کاشت برای کاهش احتمال انتقال آفت.
کنترل شیمیایی سن گندم؛ چه زمانی سمپاشی کنیم؟
زمان مناسب مبارزه
- مرحله سن مادر: زمانی که ۹۰% سن‌ها به مزارع ریزش کرده‌اند.
- مرحله پوره‌ها: سمپاشی در سن دوم پورگی با سمومی مثل دلتامترین (کیمیا دلتا) یا تری‌کلرفن (تری کلروفن)
برای اطلاع از مقدار و روش مصرف سم، می‌توانید به بخش کلینیک سامانه مزرعه مراجعه کنید و توصیه‌های دقیق کارشناسی دریافت نمایید.
