بیماری فوزاریومی سنبله گندم یکی از مهم‌ترین و رایج‌ترین بیماری‌های قارچی در گندم و جو است. این بیماری به نام‌هایی همچون بلایت سنبله، گندم بلایت، خوشه گندم سفید و غیره نیز شناخته می‌شود.
عامل این بیماری چندین گونه از قارچ فوزاریوم هستند که مهم‌ترین آن‌ها در ایران و جهان Fusarium graminearum میباشد. یکی از دلایل اهمیت این بیماری، تولید مایکوتوکسین توسط دانه‌های آلوده است که می‌تواند برای دام و انسان مشکلات جدی ایجاد کند.
شرایط گسترش بیماری
بیماری فوزاریومی سنبله گندم در شرایط گرم و مرطوب به‌ویژه در طول گلدهی و مراحل اولیه رشد گل‌ها شیوع پیدا می‌کند. در این شرایط، قارچ به سرعت گسترش یافته و خسارت‌های زیادی به محصول وارد می‌کند. خسارت‌های ناشی از این بیماری شامل کاهش قابل توجه عملکرد محصول، کاهش درصد جوانه‌زنی بذرها و کاهش وزن هزار دانه است.
چرخه بیماری و شرایط گسترش
بیماری فوزاریومی خوشه گندم یکی از مهم‌ترین بیماری‌های خسارت‌زای غلات دانه‌ریز، به‌ویژه گندم نان و دوروم است. حساسیت گیاه به این بیماری از مرحله گلدهی و گرده‌افشانی آغاز می‌شود؛ زمانی که گیاه در حساس‌ترین وضعیت خود قرار دارد و آلودگی به‌سرعت توسعه می‌یابد.
عامل بیماری در بقایای گیاهی مانند کلش گندم، ساقه‌های ذرت و بذور آلوده زمستان‌گذرانی می‌کند و با آغاز فصل رشد، از طریق باد به مزارع منتقل می‌شود. آلودگی اولیه معمولاً در مرحله گلدهی رخ می‌دهد و با فراهم بودن شرایط رطوبتی و دمای مناسب (۲۰ تا ۳۰ درجه سانتی‌گراد، بهینه در حدود ۲۵ درجه)، آلودگی به سرعت گسترش می‌یابد. در مقابل، در دمای پایین‌تر مانند ۱۵ درجه سانتی‌گراد، آلودگی بسیار محدود یا حتی ناممکن است. برای شیوع آلودگی، رطوبت مداوم به مدت ۳۶ تا ۷۲ ساعت – بسته به دما و مرحله رشد گیاه – ضروری است.
علائم بیماری
نخستین نشانه‌ها معمولاً با سفید شدن زودهنگام بخشی از سنبله آغاز می‌شود. در ابتدا ممکن است فقط قسمت میانی خوشه سفید شود، در حالی که سایر بخش‌ها سبز باقی می‌مانند. با پیشرفت بیماری، سنبلچه‌های بالا و پایین نیز آلوده شده و در نهایت، تمام خوشه ممکن است سفید و پژمرده شود. این علائم از مراحل خمیری شدن دانه تا سفت شدن آن قابل مشاهده هستند. از دیگر علائم می‌توان به تغییر رنگ دمگل به قهوه‌ای ارغوانی یا زرشکی اشاره کرد.
دانه‌های آلوده معمولاً چروکیده، سبک، با رنگ‌هایی چون خاکستری، صورتی یا نارنجی و ظاهری مات و کدر دیده می‌شوند. این بذور، هنگام کاشت، قدرت جوانه‌زنی پایینی دارند.
تشخیص بیماری در گندم و جو
تشخیص بیماری در گندم نسبتاً آسان‌تر است، اما در جو ممکن است به دلیل شباهت علائم با آسیب‌های دیگر (مانند تگرگ یا لکه قهوه‌ای) دشوارتر باشد. در سنبله‌های آلوده‌ی جو، سنبلچه‌ها به رنگ قهوه‌ای مایل به زرد یا تیره تغییر رنگ داده و دانه‌ها معمولاً پر نشده، چروکیده و سفید باقی می‌مانند.
روش‌های پیشگیری و کنترل فوزاریوم خوشه گندم
پیش‌آگاهی بیماری
شیوع آلودگی در دو مدل قابل پیش‌بینی است:
- بارندگی طولانی‌مدت در زمان گلدهی: هنگامی که بارش به مدت ۷ روز در دوره گلدهی ادامه یابد یا رطوبت بالا و دما در ساعاتی از روز بین ۱۵ تا ۳۰ درجه سانتی‌گراد باشد.
- بارندگی قبل و بعد از گلدهی: رطوبت بالا و بارش در ۷ روز قبل از گلدهی و ۱۰ روز بعد از آن که دمای هوا بین ۱۵ تا ۳۰ درجه سانتی‌گراد باشد.
با استفاده از اپلیکیشن مزرعه می‌توانید پارامترهای دما و رطوبت را تنظیم کرده و هشدارهای هواشناسی مرتبط با شرایط مساعد برای آلودگی بیماری فوزاریوم گندم دریافت کنید. این ویژگی کمک می‌کند تا قبل از وقوع شرایط بحرانی، اقدامات پیشگیرانه انجام شود.
مدیریت زراعی برای کنترل فوزاریوم سنبله گندم
برای کاهش شیوع بیماری فوزاریوم خوشه گندم، استفاده از روش‌های مدیریت زراعی مؤثر ضروری است.
- کاشت ارقام مقاوم: ارقام مقاوم گندم مانند هیرمند، پیشتاز، مغان و سایر ارقام مقاوم می‌توانند به‌طور چشمگیری شدت بیماری را کاهش دهند. برای تعیین ارقام مناسب منطقه خود، کشت خود را در اپلکیشن مزرعه، ثبت کنید.
- تناوب زراعی: تناوب گندم با گیاهان دیگری همچون سویا و باقلا که کمتر میزبان بیماری فوزاریوم هستند، می‌تواند میزان آلودگی را کاهش دهد. در بخش داشبورد مدیریت مزرعه، اطلاعات تناوب زراعی مزرعه خود را بررسی کنید.
- استفاده از بذر سالم و ضدعفونی‌شده: انتخاب بذور سالم و ضدعفونی‌شده موجب کاهش آلودگی اولیه می‌شود، هرچند از گسترش بیماری جلوگیری نمی‌کند.
- مدیریت آبیاری: تنظیم میزان آبیاری به‌ویژه در زمان گلدهی گندم و کاهش آبیاری در روزهای با رطوبت بالا می‌تواند از توسعه بیماری جلوگیری کند. با برنامه آبیاری اپلکیشن مزرعه، از مدیریت مناسب مدار آبیاری مزرعه خود اطمینان حاصل کنید.
- مدیریت بقایای محصول و کنترل علف‌های هرز: حذف بقایای محصول و کنترل علف‌های هرز که می‌توانند میزبان بیماری باشند، از انتقال آلودگی جلوگیری می‌کند.
کنترل شیمیایی بیماری فوزاریومی سنبله گندم
برای مقابله با بیماری فوزاریوم خوشه گندم، استفاده از قارچ‌کش‌ها در زمان مناسب الزامی است. بهترین زمان برای کاربرد قارچ‌کش‌ها، ابتدای گلدهی گندم است زمانی که ۷۵ درصد سنبله‌ها ظاهر شده‌اند. این اقدام در جلوگیری از گسترش بیماری بسیار مؤثر است.
برای اطلاعات دقیق‌تر در مورد سموم مؤثر در کنترل فوزاریوم خوشه گندم و میزان مصرف توصیه‌شده، می‌توانید به کلینیک سامانه مزرعه مراجعه کنید. این سامانه با ارائه توصیه‌های دقیق در زمینه سم‌پاشی و زمان‌بندی مناسب به کشاورزان کمک می‌کند تا از تأثیرات منفی بیماری فوزاریوم جلوگیری کنند.
