کرم سفید ریشه با نام علمی Polyphylla olivieri Cast و نام انگلیسی White grub، یکی از مهم‌ترین آفات ریشه‌ای در باغات و فضای سبز محسوب می‌شود. این حشره از راسته قاب‌بالان (Coleoptera) و خانواده Scarabaeidae است. اصطلاح «کرم سفید ریشه» به مرحله لاروی این آفت اشاره دارد که مهم‌ترین دوره خسارت‌زایی آن نیز به شمار می‌رود. این آفت با دامنه میزبانی وسیع خود، به بسیاری از درختان مثمر و غیرمثمر، درختچه‌های زینتی و گیاهان زراعی خسارت وارد می‌کند. لاروهای این آفت در سنین مختلف در اعماق خاک و در مجاورت ریشه گیاهان میزبان مستقر می‌شوند و با تغذیه از ریشه‌ها، که گاه منجر به قطع بخشی از آنها می‌گردد، باعث بروز ضعف عمومی، کاهش رشد و در نهایت خشکیدگی گیاه می‌شوند. در درختان جوان، قطع ریشه‌های اصلی توسط لاروها موجب ناپایداری گیاه در خاک شده و پس از آبیاری یا وزش باد، ممکن است به کنده شدن و مرگ کامل درخت منجر شود.
دامنه میزبانی و مناطق انتشار کرم سفید ریشه
کرم سفید ریشه یکی از آفات بسیار پلی‌فاژ (چندمیزبانی) به‌شمار می‌رود که به طیف وسیعی از گیاهان خسارت وارد می‌کند. این آفت می‌تواند به اکثر درختان میوه‌ی دانه‌دار و هسته‌دار، انار، برگ‌نو، چغندرقند، سیب‌زمینی، یونجه و بسیاری دیگر از گیاهان زراعی و زینتی حمله کند.
پراکنش کرم سفید ریشه در بیشتر مناطق سردسیری و معتدل کشور دیده می‌شود، به‌ویژه در نواحی‌ای که کشت درختان میوه سردسیری مرسوم است.
شکل‌شناسی کرم سفید ریشه
تخم‌ها به رنگ سفید صدفی هستند و معمولاً به صورت مجتمع در خاک قرار دارند.
لاروها دارای فرم اسکارابی (Scarabaeiform) هستند؛ به این معنا که بدن آنها خمیده و شبیه حرف C بوده، پاهای سینه‌ای نسبتاً قوی دارند و انتهای شکم آنها بزرگ و متورم است.
شفیره در نزدیکی سطح خاک تشکیل می‌شود.
حشرات کامل، سوسک‌هایی بزرگ به رنگ قهوه‌ای هستند که لکه‌های سفید متعددی روی بال‌پوش‌ها دارند. طول بدن حشرات کامل گاه به ۳۷ میلی‌متر نیز می‌رسد.
این آفت دارای دو شکلی جنسی مشخصی است که به‌راحتی از طریق شاخک‌ها قابل تشخیص است. شاخک‌های حشرات نر در انتها دارای ۷ ورق بزرگ و در ماده‌ها دارای ۵ ورق کوچک هستند.
چرخه زندگی کرم سفید ریشه
کرم سفید ریشه یک نسل خود را طی دو تا سه سال کامل می‌کند. این آفت زمستان را به صورت لاروهایی در سنین مختلف، در عمق خاک کنار ریشه‌های گیاهان میزبان سپری می‌کند.
با گرم شدن هوا، لاروها به سمت سطح خاک آمده و در عمق ۲۰ تا ۳۰ سانتی‌متری روی ریشه‌ها فعالیت می‌کنند. با فرا رسیدن سرمای زمستان، مجدداً به عمق ۵۰ تا ۶۰ سانتی‌متری خاک بازمی‌گردند. فعالیت لاروها در ماه‌های گرم سال نزدیک سطح خاک و در زمستان در عمق بیشتری از خاک است. به همین دلیل، کنترل شیمیایی در پاییز و زمستان معمولاً نتایج مطلوبی ندارد.
لاروهای سن آخر در سال سوم با گرم شدن هوا به سطح نزدیک شده و پس از تغذیه، تبدیل به شفیره می‌شوند. حشرات کامل معمولاً از اواخر اردیبهشت تا اوایل تیر در باغ‌ها ظاهر می‌شوند.
این حشرات شب‌فعال بوده و به ویژه حشرات نر، به سمت تله‌های نوری جذب می‌شوند. در طول روز، حشرات کامل معمولاً روی تنه درختان یا زیر کلوخ‌ها استراحت کرده و کمی از برگ گیاهان تغذیه می‌کنند.
پس از تغذیه، جفت‌گیری صورت گرفته و حشره ماده تخم‌های خود را به صورت دسته‌ای در خاک زیر تاج درختان میزبان قرار می‌دهد. لاروهای تازه تفریخ‌شده ابتدا روی ریشه علف‌های هرز و سپس ریشه‌های نازک درختان فعالیت دارند. در سال‌های بعد، ریشه‌های ضخیم‌تر را مورد حمله قرار داده و ممکن است آنها را قطع کنند.
نحوه خسارت کرم سفید ریشه
پس از تفریخ تخم‌ها، لاروهای سن اول کرم سفید ریشه به ریشه‌ی گیاهان زراعی یک‌ساله حمله کرده و موجب خسارت می‌شوند. در ادامه، سنین بالاتر لاروی نیز قادر به ایجاد آسیب در گیاهان غده‌ای مانند سیب‌زمینی و چغندرقند هستند. معمولاً لاروهای سن ۲ و ۳ این آفت، بیشترین خسارت را به درختان میوه وارد می‌کنند.
علائم اولیه‌ی این خسارت در ساعات گرم روز به‌صورت پژمردگی و افتادگی برگ‌ها نمایان می‌شود؛ حالتی که با خنک شدن هوا به‌طور موقت برطرف شده و از نظر ظاهری بسیار شبیه علائم بیماری پوسیدگی سفید ریشه (عامل: Rosellinia necatrix) است. با این حال، خسارت کرم سفید ریشه پراکنش وسیع‌تری در سطح باغ دارد و در زمان بروز علائم، با کنار زدن خاک، لاروهای سفید و خمیده‌ی آفت به‌راحتی قابل مشاهده‌اند.
با پیشرفت آلودگی، علائمی مانند ضعف عمومی درخت، زردی، خزان زودرس و خشک‌شدن برگ‌ها ظاهر می‌شود. شدت خسارت در مواردی چنان بالاست که تنها دو تا سه عدد لارو سن آخر می‌توانند یک درخت چهار ساله‌ی گیلاس را خشک کنند. در این حالت، علاوه بر پژمردگی و خشکیدگی تاج، استقرار گیاه نیز از بین رفته و درخت در اثر آبیاری یا وزش باد به‌راحتی ریشه‌کن می‌شود.
عوامل مؤثر بر شیوع کرم سفید ریشه
۱٫ تنش‌های محیطی (غیرزیستی):
خشکی شدید یا رطوبت بیش از حد خاک، رشد ریشه را مختل کرده و ذخایر انرژی گیاه را کاهش می‌دهد. فشردگی یا سنگینی خاک، شوری، زه‌کشی نامناسب و کمبود عناصری مانند نیتروژن، پتاسیم و منیزیم نیز زمینه‌ساز ضعف ریشه هستند. همچنین، نوسانات دمایی مانند گرمای شدید تابستان یا یخبندان زمستان، با آسیب مستقیم به ریشه، خطر حمله آفت را افزایش می‌دهند.
۲٫ عوامل زیستی و ضعف ریشه:
بیماری‌های قارچی مانند Phytophthora و نماتودهایی نظیر Meloidogyne با تخریب سیستم ریشه‌ای، شرایط را برای تغذیه لارو فراهم می‌کنند. همچنین آسیب‌های مکانیکی ناشی از شخم غیراصولی، مقاومت گیاه را کاهش می‌دهند.
۳٫ ویژگی‌های زیستی آفت:
کرم سفید ریشه، آفتی پلی‌فاژ است که به ریشه‌ی درختان میوه، تاکستان‌ها و برخی گیاهان زراعی حمله می‌کند. طولانی بودن چرخه زندگی این آفت، بقا و گسترش تدریجی آن را در شرایط مساعد ممکن می‌سازد.
۴٫ نقش فعالیت‌های انسانی:
انتقال خاک، نهال یا ابزار آلوده بین مزارع، یکی از مهم‌ترین عوامل انتشار آلودگی است. ماندگاری چندساله تخم یا لارو در خاک، در صورت شناسایی‌نشدن کانون‌های آلوده، می‌تواند موجب گسترش منطقه‌ای آفت شود.
کنترل کرم سفید ریشه
روش فیزیکی
یکی از مؤثرترین روش‌های فیزیکی در مناطق آلوده، استفاده از تله نوری است. این تله‌ها در ساعات غروب تا چند ساعت پس از تاریکی، سوسک‌های بالغ را جذب کرده و از بین می‌برند. با کاهش جمعیت حشرات نر، نسبت جنسی جمعیت مختل شده و میزان تخم‌گذاری کاهش می‌یابد. در صورت نبود برق، می‌توان از منابع نوری قابل‌شارژ بهره گرفت.
روش مکانیکی
در روش مکانیکی، تمرکز بر حذف مستقیم آفت از محیط است:
- تکان دادن درختان هنگام صبح زود برای افتادن و جمع‌آوری سوسک‌های بالغ
- جمع‌آوری دستی لاروها از خاک در زمان شخم یا مشاهده مستقیم در ناحیه طوقه
روش زراعی
- شخم عمیق یا زمستانه خاک باعث قرارگیری لاروها در معرض سرما و شکار پرندگان می‌شود.
- جمع‌آوری لاروها در هنگام شخم اسفندماه به کاهش جمعیت زمستان‌گذران کمک می‌کند.
- حذف علف‌های هرز باغ، به‌ویژه در باغ‌های با پوشش گیاهی متراکم، مانع از تغذیه لاروهای سن اول شده و چرخه زیستی آفت را مختل می‌کند.
دشمنان طبیعی:
کرم سفید ریشه دشمنان طبیعی زیادی دارد که در مراحل مختلف زندگی‌اش آن را کنترل می‌کنند.
- پرندگان و جوندگان لاروهای این آفت را شکار می‌کنند و مورچه‌ها تخم‌های آن را جمع‌آوری می‌کنند.
- همچنین، برخی میکروارگانیسم‌ها مانند Nosema melolonthae به لاروها حمله می‌کنند و جمعیت آفت را کاهش می‌دهند.
کنترل شیمیائی:
در کنترل شیمیایی کرم سفید ریشه، تمرکز اصلی بر نابودی لاروهای جوان (سن یک) این آفت است. این روش به‌صورت لکه‌ای و فقط در مناطق آلوده اجرا می‌شود و نیازمند برنامه‌ریزی دقیق و هماهنگی میان باغداران منطقه است.
برای اجرای صحیح این روش، حدود سه هفته پس از ظهور حشرات کامل، سطح خاک در زیر سایه‌انداز درختان آلوده با شخم سطحی آماده‌سازی می‌شود تا نفوذپذیری خاک افزایش یابد. بلافاصله پس از آن، آبیاری انجام می‌گیرد تا شرایط برای جذب بهتر سم مهیا شود.
پس از گذشت ۲ تا ۳ روز، محلول‌پاشی با سموم مناسب در ناحیه سایه‌انداز درخت انجام می‌شود. چند روز بعد، آبیاری سبک یا آبپاشی صورت می‌گیرد تا سم در عمق فعالیت لاروها به‌طور یکنواخت توزیع شود. در نظر داشته باشید که آبیاری سنگین نه‌تنها بی‌فایده است، بلکه با رقیق کردن محلول، اثربخشی آن را کاهش می‌دهد.
زمان مناسب برای این مبارزه، معمولاً اواخر بهار تا اوایل تابستان، هم‌زمان با خروج لاروهای جوان از تخم است. به دلیل چرخه زندگی چندساله این آفت، تکرار عملیات به‌صورت سه سال متوالی ضروری‌ست تا نسل آفت به‌طور کامل مهار شود.
همچنین برای جلوگیری از آلودگی مجدد ناشی از پرواز حشرات کامل از باغ‌های اطراف، این برنامه باید به‌صورت هماهنگ و گسترده توسط تمام باغداران منطقه اجرا شود.
