فرآیند گرده‌افشانی نقشی محوری در تولید بذر، تداوم نسل گیاهان و پویایی اکوسیستم‌ها ایفا می‌کند. این فرایند، یکی از مراحل اساسی در چرخه تولید مثل گیاهان گلدار است که به‌واسطه آن، انتقال دانه گرده از بساک به کلاله صورت می‌گیرد و امکان لقاح و تشکیل بذر فراهم می‌شود. از آنجا که بخش زیادی از تولیدات کشاورزی، به‌ویژه محصولات زراعی و باغی، وابسته به گیاهان گلدار است، نقش گرده‌افشانی در امنیت غذایی و بهره‌وری کشاورزی انکارناپذیر است.
گرده‌افشانی همچنین موجب افزایش عملکرد و بهبود کیفیت محصولات کشاورزی نیز می‌شود. گرده‌افشانی مؤثر می‌تواند باعث افزایش تعداد میوه‌ها، بهبود یکنواختی شکل و اندازه آن‌ها، افزایش وزن دانه‌ها و همچنین ارتقاء ویژگی‌های تغذیه‌ای و بازارپسندی محصول شود.
انواع گرده‌افشانی
گرده‌افشانی در گیاهان گلدار به‌طور کلی به دو دسته اصلی تقسیم می‌شود:
۱٫ گرده‌افشانی طبیعی
این نوع گرده‌افشانی به‌صورت خودبه‌خود و بدون دخالت مستقیم انسان صورت می‌گیرد و بسته به عامل انتقال گرده، به دو زیرشاخه تقسیم می‌شود:
- گرده‌افشانی زیستی: انتقال گرده با کمک موجودات زنده، مانند حشرات، پرندگان و … انجام می‌گیرد.
- گرده‌افشانی غیرزیستی: در این حالت گرده با عوامل غیرزنده‌ای مانند باد یا آب منتقل می‌شود.
۲٫ گرده‌افشانی مصنوعی
در گرده‌افشانی مصنوعی، انسان به‌صورت مستقیم یا غیرمستقیم در انتقال گرده دخالت دارد. این روش معمولاً در شرایطی به کار می‌رود که گرده‌افشانی طبیعی ناکافی یا نامطمئن است. به‌عنوان مثال، در درخت خرما، گرده‌افشانی معمولاً به‌صورت دستی انجام می‌شود تا از تشکیل میوه‌های یکنواخت و باکیفیت اطمینان حاصل گردد.
نقش زنبور عسل در گرده‌افشانی
زنبور عسل (Apis mellifera) یکی از مؤثرترین و پراستفاده‌ترین گرده‌افشان‌های مدیریت‌شده در جهان به شمار می‌رود. برای نمونه، در محصولاتی مانند توت‌فرنگی، بادام و کلزا، نقش زنبور عسل در افزایش تولید و ارزش اقتصادی کاملاً اثبات شده است.
استفاده از کلونی‌های زنبور عسل در مزارع:
استفاده از کلونی‌های زنبور عسل در مزارع، به‌ویژه در زمان گلدهی محصولات، می‌تواند به افزایش عملکرد و کیفیت محصول کمک کند.
چگونگی استفاده از کلونی‌های زنبور عسل در مزارع:
- تعداد کلونی‌ها: برای پوشش کامل نیاز گرده‌افشانی در یک مزرعه، تعداد کلونی‌های مورد نیاز بستگی به مساحت مزرعه، نوع محصول و میزان نیاز به گرده‌افشانی دارد. به طور معمول، به ازای هر هکتار از زمین کشاورزی، به طور متوسط ۲ تا ۴ کلونی زنبور عسل نیاز است.
- زمان استفاده: زمان استفاده از زنبورهای عسل بستگی به زمان گلدهی گیاهان دارد. معمولاً زنبورهای عسل باید در زمان شروع گلدهی و تا پایان آن در مزرعه حضور داشته باشند.
- زمان‌بندی دقیق: حضور زنبورهای عسل در زمان گلدهی حائز اهمیت است. معمولاً لازم است که کلونی‌ها قبل از آغاز گلدهی در مزرعه مستقر شوند.
روش‌های کمک به گرده‌افشانی
۱_ کاشت گیاهان جذب‌کننده گرده‌افشان‌ها
کاشت گیاهان بومی و گلدار در اطراف مزارع با جذب زنبورها، پروانه‌ها و سایر گرده‌افشان‌ها، به افزایش گرده‌افشانی و در نتیجه بهبود عملکرد محصول کمک می‌کنند.
نمونه‌هایی از گیاهان جلب کننده گرده‌افشان‌ها:
- گل‌های آفتابگردان: آفتابگردان‌ها با تولید مقادیر زیادی گرده و شهد، می‌توانند جمعیت گرده‌افشان‌ها را در مزارع افزایش دهند.
- گل‌های شبدر: شبدرها به‌ویژه برای زنبورهای عسل جذابند و می‌توانند به‌عنوان گیاهان پوششی در مزارع استفاده شوند.
- اسطوخودوس : گیاهان اسطوخودوس، به‌ویژه در مزارع ارگانیک، می‌توانند به‌طور مؤثری گرده‌افشان‌ها مانند زنبورها و پروانه‌ها را جذب کنند.
- کاشت پوشش‌های گیاهی چندساله و مقاوم به خشکی: گیاهان چندساله مانند انواع درختان میوه، درختچه‌ها که در برابر شرایط مختلف مقاومت دارند، می‌توانند در حاشیه مزارع کاشته شوند.
۲_ اجتناب از سم‌پاشی در زمان فعالیت زنبورها
استفاده از آفت‌کش‌ها در زمان فعالیت زنبورها می‌تواند به آن‌ها آسیب برساند و جمعیت گرده‌افشان‌ها را کاهش دهد. توصیه می‌شود سم‌پاشی در ساعات غیرفعال بودن زنبورها، مانند اوایل صبح یا بعدازظهر، انجام شود و از آفت‌کش‌های کم‌خطر برای گرده‌افشان‌ها استفاده گردد.
۳_ گرده‌افشانی رباتیک و هوشمند
با کاهش جمعیت گرده‌افشان‌های طبیعی، استفاده از ربات‌های گرده‌افشان به‌عنوان جایگزینی مؤثر مطرح شده است. برای مثال، سیستم‌های رباتیکی با بازوهای چندگانه و سیستم‌های بینایی ماشین قادرند گل‌ها را شناسایی کرده و به‌صورت دقیق گرده‌افشانی را انجام دهند. این ربات‌ها می‌توانند در گلخانه‌ها و باغ‌های میوه عملکرد قابل قبولی داشته باشند.
نقش کشاورز در حمایت از گرده‌افشانی موفق
کشاورزان به عنوان مدیریت‌کنندگان اصلی مزرعه، نقش کلیدی در تسهیل و تقویت فرآیند گرده‌افشانی دارند. در این راستا، رعایت نکات زیر می‌تواند به بهبود عملکرد گرده‌افشانی کمک کند:
۱_ تنظیم زمان سم‌پاشی
یکی از عوامل اختلال در فعالیت گرده‌افشان‌ها، به‌ویژه زنبورها، انجام عملیات مزرعه‌ای در زمان اوج فعالیت آن‌هاست.
۲_ انتخاب ارقام مناسب
ارقام گیاهی متفاوت، از نظر سازگاری با گرده‌افشان‌ها، میزان تولید گرده و شهد، و ساختار گل تفاوت دارند. انتخاب ارقامی که تعامل بهتری با گرده‌افشان‌ها دارند یا نیاز کمتری به گرده‌افشانی مصنوعی دارند، می‌تواند فرآیند گرده‌افشانی را بهبود دهد.
۳_ تنظیم آبیاری
آبیاری مناسب نقش کلیدی در حفظ سلامت گل‌ها و جذب گرده‌افشان‌ها دارد. تنش خشکی یا آبیاری بیش از حد، می‌تواند باعث ریزش گل و کاهش کیفیت آن شود. گیاهانی که به‌درستی آبیاری می‌شوند، گل‌هایی با شهد و عطر بیشتر تولید کرده و زنبورها را بهتر جذب می‌کنند. همچنین توصیه می‌شود آبیاری بارانی یا پاششی در ساعات کم‌فعالیت گرده‌افشان‌ها (مانند صبح زود یا عصر) انجام شود تا از آسیب به آن‌ها جلوگیری شود.
