یکی از مخرب‌ترین علف‌های هرز انگلی در مزارع ایران و جهان است که به‌ویژه در محصولات مهمی مانند گوجه‌فرنگی، سیب‌زمینی، هندوانه و طالبی خسارت‌های سنگینی ایجاد می‌کند. این گیاه انگلی که در مناطق مختلف با نام‌های گلک، سبزگل یا کورقای شناخته می‌شود، فاقد برگ و سبزینه (کلروفیل) بوده و توانایی فتوسنتز ندارد. به همین دلیل، با اتصال به ریشه گیاهان میزبان، آب و مواد غذایی را مستقیماً از آن‌ها جذب کرده و موجب کاهش رشد، کاهش عملکرد محصول، پژمردگی و حتی مرگ بوته‌ها می‌شود.
مشکل بزرگ این علف هرز آن است که معمولاً زمانی روی سطح خاک قابل مشاهده می‌شود که بخش عمده خسارت به گیاه میزبان وارد شده است. همچنین، ارتباط ساختاری و فیزیولوژیکی قوی بین انگل و ریشه گیاه میزبان باعث می‌شود که روش‌های کنترل گل جالیز بسیار دشوار باشد و نیاز به مدیریت تلفیقی و علمی داشته باشد.
پراکنش جغرافیایی
گل جالیز از علف‌های هرز انگل خانواده Orobanchaceae است که در بسیاری از مناطق جهان از جمله آفریقا، آسیا، استرالیا، شمال و جنوب آمریکا و جنوب اروپا پراکنده است. در ایران نیز در اغلب مناطق به ویژه استان‌های تهران، لرستان، بوشهر، فارس، خراسان و اصفهان شیوع دارد.
میزبان‌ها
میزبان‌های زراعی و باغی گل جالیز شامل گوجه فرنگی، سیب‌زمینی، آفتابگردان، گلرنگ، بادمجان، توتون، فلفل، جعفری، کاهو، خربزه، هندوانه، زیره، عدس، باقلا، نخود، ماش، بادام زمینی، کلزا، هویج و کرفس می‌باشند. همچنین برخی درختان میوه مانند بادام و زردآلو و برخی علف‌های هرز مانند تاج خروس و تاتوره نیز میزبان این انگل هستند. لازم به ذکر است که خانواده غلات (مانند گندم و جو) معمولاً میزبان گل جالیز محسوب نمی‌شوند.
ویژگی‌های بذر گل جالیز
هر ۱۰۰ میلی‌گرم بذر گل جالیز حاوی حدود ۲۰ هزار بذر است. این بذور بسیار ریز بوده و هر بوته قادر است بین ۲۵۰ تا ۵۰۰ هزار بذر تولید کند که به‌راحتی توسط باد، آب، ماشین‌آلات کشاورزی و کود آلوده جابه‌جا می‌شوند.
خواب بذر گل جالیز
بذرهای گل جالیز معمولاً دارای خواب اولیه هستند که بین ۱ تا ۲ سال طول می‌کشد و باعث می‌شود حتی در شرایط مناسب جوانه نزنند. خواب ثانویه نیز با کاهش رطوبت خاک ایجاد شده و بذر را تا فصل بعدی غیرفعال نگه می‌دارد. این سازوکارها باعث می‌شوند که هر سال تنها بخشی از بذرهای گل جالیز جوانه زده و بقای این انگل تضمین شود.
جوانه‌زنی بذر گل جالیز
چرخه زندگی گل جالیز با بذر آغاز می‌شود. برای جوانه‌زنی، بذر گل جالیز نیازمند دریافت مواد شیمیایی محرک ترشح‌شده از ریشه گیاه میزبان است. پیش از آن، بذر باید دوره «آماده‌سازی» (Preconditioning) را طی کند که بسته به دمای محیط، بین چند روز تا چند هفته طول می‌کشد. در این مدت، بذر آب جذب کرده و بازدارنده‌های جوانه‌زنی از آن خارج می‌شوند تا تعادل لازم برای جوانه‌زنی فراهم شود.
مواد محرک جوانه‌زنی عمدتاً در فاصله ۳ تا ۶ میلی‌متر اطراف ریشه میزبان و نهایتاً تا ۲ سانتی‌متر تأثیرگذار هستند. پس از اتمام دوره آماده‌سازی، بذر تنها ۲۴ تا ۴۸ ساعت قادر به واکنش به این مواد است.
اتصال گل جالیز به گیاه میزبان
پس از جوانه‌زنی گل جالیز در خاک، رشته‌ای اولیه از درون پوسته بذر خارج شده و به ریشه گیاه میزبان متصل می‌شود. این اتصال ابتدایی، نقطه شروع چرخه زندگی گل جالیز است که به بقای آن کمک می‌کند.
رشته گل جالیز با وارد آوردن فشار مکانیکی و ترشح آنزیم‌ها، باعث جدا شدن سلول‌های سطح ریشه میزبان می‌شود. سپس بافت مکینه گل جالیز ارتباط محکمی با آوندهای ریشه میزبان برقرار کرده و به صورت توده‌ای گره‌مانند (گرهک) روی ریشه تشکیل می‌شود. این گرهک با مکیدن مواد غذایی از گیاه میزبان، باعث تضعیف و در نهایت مرگ آن می‌شود.
کل دوره زندگی گل جالیز از جوانه‌زنی بذر تا ریزش بذر گل‌ها معمولاً بین ۱۰ تا ۱۵ هفته طول می‌کشد که در این مدت، اتصال مستمر به میزبان حیاتی است.
در بخش کلینیک سامانه مزرعه با انتخاب محصول مورد کشت، لیستی از آفات، بیماری‌ها و علف‌های هرز از جمله گل جالیز نمایش داده می‌شود. کشاورز می‌تواند با ورود به هر مورد، علائم، توضیحات و روش‌های کنترل آن را مشاهده کرده و بهترین راهکار مدیریتی را انتخاب کند.
علائم خسارت گل جالیز
حضور گل جالیز باعث بروز علائم متعددی در گیاه میزبان می‌شود که می‌تواند در تمام مراحل رشد، از رویشی تا زایشی، مشاهده گردد. مهم‌ترین این علائم عبارتند از:
- زرد شدن برگ‌ها
- پژمردگی و توقف رشد بوته
- کاهش توان جذب آب و ایجاد تنش رطوبتی (تشنگی)
- آسیب به برگ‌ها، ریشه‌ها و کل ساختار گیاه
این علائم در نهایت منجر به کاهش شدید عملکرد محصول و حتی نابودی کامل بوته‌ها می‌شوند.
تأثیر شرایط محیطی بر گل جالیز
شرایط محیطی نقش کلیدی در رشد و گسترش گل جالیز دارد. شناخت عوامل مؤثر مانند دما، رطوبت، طول روز و نوع خاک به کنترل بهتر این انگل کمک می‌کند.
دمای بهینه برای جوانه‌زنی و رشد گل جالیز
دمای مناسب برای جوانه زنی و اتصال مکینه گل جالیز بین ۱۵ تا ۲۵ درجه سانتی‌گراد است. در مناطق گرمسیری که دما بالاتر است، رشد گل جالیز کاهش می‌یابد. برخی گونه‌ها پس از جوانه زنی در این بازه دمایی، قادر به تحمل دماهای بالاتر و ادامه رشد هستند.
مطالعات نشان داده‌اند که دمای پایه جوانه‌زنی گل جالیز مصری در گوجه فرنگی حدود ۱۰ درجه سانتی‌گراد است و ثبت دمای روزانه می‌تواند زمان‌های حساس به علف‌کش‌ها را مشخص کند.
تأثیر رطوبت خاک بر گل جالیز
رطوبت کافی خاک شرط لازم برای جوانه زنی و رشد گل جالیز است. خاک‌های دارای زهکشی مناسب رشد انگل را تسهیل می‌کنند، اما رطوبت زیاد موجب کاهش تنفس و شستشوی مواد محرک جوانه‌زنی می‌شود. گل جالیز معمولاً مناطقی با رطوبت نسبی کم را ترجیح می‌دهد و غرقاب شدید جمعیت آن را کاهش می‌دهد.
نقش طول روز و نوع خاک
طول روز تأثیر چندانی بر گسترش گل جالیز ندارد و بیشتر گونه‌ها حتی روی میزبان‌های که در مرحله گلدهی هستند نیز می‌توانند انگل شوند.
خاک‌های قلیایی در خاورمیانه بستر مناسبی برای گل جالیز هستند، در حالی که خاک‌های اسیدی جمعیت انگل را کاهش می‌دهند.
مدیریت گل جالیز؛ چالش و راهکارها
بهترین رویکرد برای مدیریت گل جالیز استفاده از روش‌های تلفیقی کنترل است؛ یعنی به‌کارگیری همزمان چند روش پیشگیری، کاهش بذر در خاک و کنترل انگل.
۱٫ پیشگیری؛ جلوگیری از ورود و گسترش گل جالیز
پیشگیری نخستین و مهم‌ترین گام برای کنترل گل جالیز است. اقدامات کلیدی در این مرحله عبارتند از:
- استفاده از بذرهای گواهی‌شده و عاری از بذر گل جالیز.
- حذف و کنترل علف‌های هرز میزبان در اطراف مزرعه، مسیرهای آبیاری و کانال‌ها.
- جلوگیری از ورود زه‌آب آلوده از مزارع مبتلا به زمین‌های سالم.
- کندن و سوزاندن بوته‌های گل جالیز قبل از تشکیل بذر برای جلوگیری از انتشار آن.
- استفاده از کود دامی کاملاً پوسیده و عاری از بذر انگل.
- ضدعفونی خاک در گلخانه‌ها و مزارع کوچک با موادی مانند متام سدیم و دازومت
۲٫ وجین دستی؛ کاهش تراکم و تولید بذر انگل
وجین دستی یکی از روش‌های رایج کنترل گل جالیز به ویژه در کشورهایی با تراکم کم انگل است. این روش بیشتر به منظور کاهش تولید بذر گل جالیز موثر است تا ریشه‌کن کردن کامل آن.
توجه داشته باشید که کندن بوته‌های سطحی بدون حذف کامل بخش‌های زیرزمینی، بی‌نتیجه خواهد بود و ممکن است به ریشه گیاه میزبان آسیب برساند.
۳٫ آفتاب‌دهی خاک (Solarization)؛ نابودی بذرهای گل جالیز
آفتاب‌دهی خاک به کمک پوشش پلاستیکی شفاف و بهره‌گیری از حرارت خورشید، دمای خاک را تا ۵۰-۷۵ درجه سانتی‌گراد افزایش می‌دهد. این روش مؤثر می‌تواند بیش از ۹۵٪ بذرهای زنده گل جالیز را نابود کند و بذرهای باقی‌مانده را وارد حالت خواب ثانویه نماید.
آفتاب‌دهی به مدت حدود ۶۰ روز، پیش از کاشت محصولات حساس، به خصوص در مناطق آلوده توصیه می‌شود.
۴٫ کشت گیاهان محرک و گیاهان تله؛ کاهش ذخیره بذر در خاک
گیاهان محرک: گیاهانی مانند شبدر برسیم و فلفل دلمه‌ای که با ترشح ترکیبات شیمیایی، بذر گل جالیز را به جوانه‌زنی تحریک می‌کنند اما میزبان واقعی انگل نیستند.
گیاهان تله: گیاهانی مثل کتان، لوبیا و باقلا که بذر گل جالیز روی آن‌ها جوانه می‌زند ولی قبل از تکمیل چرخه انگل با شخم یا علف‌کش از بین می‌روند.
استفاده از این گیاهان در تناوب زراعی می‌تواند طی دو فصل کشت، ذخیره بذر گل جالیز در خاک را تا ۶۰٪ کاهش دهد.
۵٫ استفاده از مواد محرک جوانه‌زنی گل جالیز
بذر گل جالیز پس از گذراندن دوره پیش‌شرطی، برای جوانه‌زنی به ترکیبات شیمیایی خاصی نیاز دارد که در ترشحات ریشه گیاه میزبان وجود دارند. شناسایی و تولید این مواد محرک جوانه‌زنی می‌تواند در کنترل موثر گل جالیز و سایر انگل‌های مشابه مانند علف جادو (Striga spp.) نقش مهمی داشته باشد.
برای مثال ماده‌ای به نام استریگول از ریشه پنبه جدا شد که حتی در غلظت‌های بسیار کم قادر به تحریک جوانه‌زنی بذر علف جادو بود. به دلیل هزینه و دشواری سنتز استریگول، اکنون آنالوگ‌هایی مانند GR7، GR24، GR28 و GR41 با عملکرد قوی‌تر و در غلظت‌های پایین‌تر (۰.۱ تا ۱ پی‌پی‌ام) تولید شده‌اند که در تحریک جوانه‌زنی بسیار مؤثرند.
۶٫ شخم عمیق؛ کاهش آلودگی گل جالیز
عمق قرارگیری بذر گل جالیز در خاک نقش مهمی در میزان آلودگی دارد. بیشترین جوانه‌زنی و اتصال انگل به ریشه گیاه میزبان معمولاً در عمق ۳ تا ۴ سانتی‌متر اتفاق می‌افتد، در حالی که دفن بذرها در عمق بیش از ۲۰ سانتی‌متر می‌تواند به طور قابل توجهی از خروج اندام هوایی انگل جلوگیری کند.
۷٫ تعیین تاریخ مناسب کاشت
زمان کاشت گیاه میزبان تأثیر قابل توجهی بر شدت آلودگی به گل جالیز دارد، زیرا جوانه‌زنی بذرها تحت تأثیر دما قرار دارد.
دمای مناسب جوانه‌زنی: ۵ تا ۳۰ درجه سانتی‌گراد
دمای بهینه: ۱۵ تا ۲۰ درجه
در دمای روز/شب ۲۹/۲۱ درجه سانتی‌گراد، اتصال گل جالیز مصری به گوجه‌فرنگی سریع‌تر و گسترده‌تر است. در مقابل، جوانه‌زنی در دماهای کمتر از ۸ درجه متوقف می‌شود.
همچنین، تأخیر در کاشت باعث کاهش آلودگی در گیاهان باقلا و عدس شده است.
۸٫ تناوب کشت؛ راهکاری برای کاهش جمعیت بذر گل جالیز
کشت مداوم گیاهان میزبان باعث افزایش تدریجی جمعیت بذر گل جالیز در خاک می‌شود. استفاده از تناوب کشت با گیاهان غیرمیزبان یا محرک، راهکار مؤثری برای کاهش جمعیت انگل است.
توصیه می‌شود حداقل یک دوره ۳ ساله کشت گیاهان محرک یا غیرمیزبان انجام شود تا جمعیت بذر به شکل قابل توجهی کاهش یابد.
برای کاهش پایدار ذخیره بذر گل جالیز در خاک، ممکن است نیاز به ۵ سال یا بیشتر تناوب یا آیش باشد.
۹٫ کنترل بیولوژیکی گل جالیز؛ استفاده از میکروارگانیسم‌ها
کنترل زیستی گل جالیز با کمک قارچ‌ها و باکتری‌های خاص، روشی نوین و مورد توجه در سال‌های اخیر است.
برخی جدایه‌های Fusarium توانسته‌اند تا ۸۹.۷٪ تعداد بوته‌های گل جالیز مصری را کاهش دهند، بدون اینکه به محصولات زراعی آسیب برسانند.
کاربرد این قارچ به روش‌های میکروبیگیشن (تزریق محلول قارچ از طریق آبیاری قطره‌ای) یا تیمار ریشه نشا، باعث کاهش معنی‌دار وزن خشک و تعداد اندام هوایی گل جالیز شده و در مواردی عملکرد گوجه‌فرنگی را نیز افزایش داده است.
۱۰٫ کشت ارقام متحمل یا مقاوم گل جالیز
میزان مقاومت یا حساسیت گیاهان میزبان در برابر گل جالیز (Orobanche spp.) به عوامل ژنتیکی (ارثی) و غیرژنتیکی بستگی دارد. به عنوان مثال، در گیاه ماش مقاومت مکانیکی ریشه مانع نفوذ مکینه گل جالیز می‌شود.
در یک مطالعه ۱۶ رقم گوجه‌فرنگی از نظر تحمل به گل جالیز بررسی شدند. نتایج نشان داد که رقم Primoearly حساس‌ترین رقم و رقم Petorak از جمله مقاوم‌ترین و متحمل‌ترین ارقام محسوب می‌شود.
در بخش ثبت کشت می‌توانید ارقام مقاوم را با توجه به منطقه انتخاب کنید.
۱۱٫ کنترل شیمیایی گل جالیز
کنترل شیمیایی گل جالیز به دلیل ارتباط نزدیک این گیاه با میزبان، همواره محدودیت‌هایی دارد و نیازمند دقت در انتخاب و کاربرد علف‌کش است. در برخی محصولات مانند گوجه‌فرنگی، سیب‌زمینی، خیار و توتون، کنترل شیمیایی به صورت مرحله‌ای و هدفمند انجام می‌شود و می‌تواند تراکم گل جالیز را به‌طور قابل توجهی کاهش دهد.
اثر مؤثر کنترل شیمیایی به زمان‌بندی دقیق و مراحل حساس رشد گل جالیز وابسته است. استفاده در مراحل اولیه رشد و پس از رویش گیاه میزبان، بیشترین تأثیر را دارد و مصرف چند مرحله‌ای معمولاً بهتر از یکبار مصرف است.
در هر محصول، روش‌ها و زمان‌بندی کنترل متفاوت است. برای مثال، در محصولات گلخانه‌ای مانند خیار، کنترل معمولاً در چند نوبت پس از نشاکاری انجام می‌شود، در سیب‌زمینی و تناوب‌های آلوده، ترکیبی از کنترل مرحله‌ای و مدیریت تناوب محصول مؤثر است، و در توتون و گوجه‌فرنگی نیز مبارزه شیمیایی با توجه به مرحله میوه‌دهی و رشد گیاه میزبان انجام می‌شود.
برای تعیین میزان دقیق، زمان و نحوه مصرف علف‌کش‌ها متناسب با محصول و شرایط مزرعه، کاربران می‌توانند به سامانه مزرعه مراجعه کنند. این سامانه با در نظر گرفتن مرحله رشد گیاه میزبان و گل جالیز، شرایط محیطی و اطلاعات مزرعه، بهترین زمان‌بندی و دُز را برای کنترل مؤثر پیشنهاد می‌دهد.
