راهنمای جامع کرم خراط: تحوه پیشگیری و روش‌ مقابله

کرم خراط که با نام‌های پروانه فری یا پروانه پلنگی هم شناخته می‌شود، یکی از مخرب‌ترین آفات چوبخوار درختان میوه و غیرمثمر است. این آفت بیشتر درختان گردو، سیب، گلابی و به را هدف قرار داده و با نفوذ به تنه و شاخه‌ها، خسارتی عمیق و گاه جبران‌ناپذیر وارد می‌کند.

اما چرا این آفت در برخی باغ‌ها خسارت شدیدتری ایجاد می‌کند؟ در چه شرایطی گسترش می‌یابد؟ و مهم‌تر از همه، چه راهکارهایی برای کاهش آسیب آن وجود دارد؟

در این مقاله، به بررسی کامل زیست‌شناسی، علائم، نحوه خسارت و روش‌های مدیریت کرم خراط می‌پردازیم.

میزبان‌ها و مناطق انتشار کرم خراط

کرم خراط به بیش از ۱۵۰ گونه گیاهی حمله می‌کند. این آفت هم در درختان مثمر و هم غیرمثمر فعالیت دارد و در نهالستان‌ها نیز خسارت قابل‌توجهی ایجاد می‌کند. در بین درختان میوه، گونه‌هایی مانند سیب، گلابی، به، گردو، گیلاس، فندق و زیتون از میزبان‌های اصلی این آفت به‌شمار می‌روند. همچنین درختان غیرمثمر از جمله افرا، بید، بیدمشک، نارون و بلوط نیز در معرض حمله آن هستند.

این آفت در بسیاری از استان‌های کشور از جمله کرمان، یزد، تهران، اصفهان و آذربایجان شرقی گزارش شده است.

ویژگی‌های ظاهری و مراحل رشد کرم خراط

کرم خراط دارای چهار مرحله زیستی است: تخم، لارو (کرم)، شفیره و حشره کامل.

• حشره کامل شب‌پره‌ای سفیدرنگ با لکه‌های آبی فلزی است. عرض بال‌های باز در ماده‌ها ۶۰–۷۰ و در نرها ۴۰–۵۰ میلی‌متر است. شاخک ماده‌ها نخی و شاخک نرها پرمانند است.
• تخم‌ها بیضی، ابتدا سفید و سپس خاکستری یا تیره می‌شوند.
• لارو (کرم) زردرنگ با نقاط سیاه است و درون چوب زندگی می‌کند. در مرحله نهایی، طول آن به ۶ سانتی‌متر می‌رسد.
• شفیره قهوه‌ای روشن و به طول ۲۸ تا ۳۵ میلی‌متر است و پس از مدتی به حشره کامل تبدیل می‌شود.

زیست‌شناسی و چرخه زندگی کرم خراط

کرم خراط یکی از آفات مهم درختان میوه است که با ایجاد دالان در شاخه و تنه درخت، آسیب‌های جدی به بافت‌های گیاهی وارد می‌کند. این آفت زمستان را به صورت لاروهای سنین مختلف، عمدتاً در سنین پایانی، داخل شاخه‌ها و تنه درختان میزبان سپری می‌کند.

با گرم شدن هوا در بهار، لاروهایی که رشدشان کامل شده، به شفیره تبدیل می‌شوند. لاروها پیش از شفیره شدن به نزدیکی سوراخ خروجی دالان می‌آیند و پس از طی حدود ۲۰ تا ۴۰ روز، شب‌پره‌های بالغ از دالان خارج می‌شوند. در مناطقی مانند کرج، ظهور شب‌پره‌ها از دهه سوم اردیبهشت آغاز شده و تا شهریور ادامه دارد.

تخم‌ریزی حشرات ماده در دسته‌های ۴۰۰ تا ۱۰۰۰ عددی روی سرشاخه‌ها، تنه، زیر پوستک‌ها، شکاف‌های خاک یا حتی زیر کلوخه‌ها انجام می‌گیرد. بیشترین تخم‌ریزی در نواحی آفتاب‌گیر شاخه‌ها دیده می‌شود. تخم‌ها پس از ۷ تا ۱۵ روز بسته به شرایط محیطی تفریخ می‌شوند و لاروهای سن اول، ابتدا مدتی درون محفظه‌ای تارمانند اطراف تخم باقی می‌مانند. سپس از آن خارج شده و برای نفوذ به داخل بافت گیاه پراکنده می‌شوند. نقاطی مانند محل اتصال دمبرگ به شاخه به دلیل نرمی بافت و امکان استقرار بهتر، برای نفوذ ترجیح داده می‌شوند.

پس از تغذیه و رشد، لاروها به درون شاخه‌های قطورتر یا تنه نفوذ کرده و چرخه خود را تا مرحله شفیرگی ادامه می‌دهند. بسته به منطقه، شرایط آب‌وهوایی و ارتفاع از سطح دریا، طول دوره زندگی آفت متفاوت است. در مناطق معتدل، یک نسل ممکن است ۱۵ ماه طول بکشد، در حالی‌ که در مناطق سردسیر، چرخه زندگی می‌تواند تا ۲۱ ماه یا بیشتر نیز ادامه یابد. زمستان‌های سرد باعث کاهش جمعیت آفت می‌شوند؛ چون بیشتر لاروها به سرما حساس‌اند.

اهمیت و نحوه خسارت کرم خراط

کرم خراط در مرحله لاروی خود، خسارت جدی به تنه، شاخه‌ها و تاج درخت وارد می‌کند و با تغذیه از بافت چوب، دالان‌هایی طولی در شاخه و تنه ایجاد می‌کند که موجب تضعیف، شکستن شاخه‌ها و حتی مرگ کامل درخت می‌شود.

خسارت این آفت از لاروهای تازه تفریخ‌شده آغاز شده و ابتدا در برگ‌ها، دمبرگ‌ها و شاخه‌های نازک ظاهر می‌شود. سپس با رشد لارو، مسیر تغذیه به سمت شاخه‌های ضخیم‌تر و در نهایت تنه اصلی گسترش می‌یابد. در هر مرحله از رشد، لارو ممکن است جای خود را تغییر داده و به قسمت‌های حساس‌تری از درخت نفوذ کند. در بسیاری از درختان آلوده، می‌توان لاروهایی با سنین مختلف و دالان‌هایی با عمق و شکل‌های متفاوت مشاهده کرد. لاروهای سن آخر درون دالان‌ها به شفیره تبدیل می‌شوند و پس از خروج حشره کامل، نیمی از پوسته شفیره از سوراخ باقی می‌ماند که یکی از نشانه‌های بارز آلودگی است.

افزون بر آسیب مستقیم، حضور کرم خراط بستر مناسبی برای حمله دیگر آفات چوبخوار مانند سوسک‌های پوست‌خوار و پروانه‌های زنبورمانند فراهم می‌کند و شدت خسارت را چند برابر می‌سازد.

در سال‌های اخیر، تغییرات اقلیمی منجر به دگرگونی رفتار این آفت شده است. مهم‌ترین این تغییرات عبارت‌اند از:

• بروز میوه‌خواری در گردو
• افزایش حمله به نهال‌های جوان در نهالستان‌ها
• تداوم تغذیه از شاخه‌های نازک تا پایان دوره لاروی و ورود به تنه اصلی

 هشدار: مشاهده سوراخ‌های خروجی، فضولات لارو یا خروج شیره از تنه درخت، از نشانه‌های مهم آلودگی به کرم خراط است. در صورت مشاهده، درخت باید سریعاً بررسی و درمان شود.

برای مشاهده تصاویر آفت، بررسی علائم خسارت روی درختان، و دریافت اطلاعات بیشتر، می‌توانید به کلینیک سامانه مزرعه مراجعه کنید.

---

روش‌های مختلف کنترل و جلوگیری از خسارت کرم خراط

دسته اول: پیشگیری از حضور آفت

1. تقویت دشمنان طبیعی

برخی موجودات زنده به‌طور طبیعی جمعیت کرم خراط را کاهش می‌دهند. از جمله:

• مورچه‌ها (تغذیه از تخم‌ها)
• سن‌های شکارگر (Reduviidae) و عنکبوت‌ها (شکار لارو)
• زنبورهای پارازیتوئید (Ichneumonidae) و مگس‌های پارازیت (Odiniidae) (پارازیته کردن لارو و شفیره)
• دارکوب‌ها که لاروها را از درون شاخه یا تنه بیرون می‌کشند.

۲٫ تقویت باغ

برای کنترل بهتر کرم خراط در باغ‌ها، جلوگیری از تنش‌های خشکی و تأمین تغذیه کافی درختان بسیار مهم است؛ زیرا شرایطی مانند کم‌آبی، گرمای زیاد و تأمین ناکافی مواد مغذی موجب افزایش جمعیت این آفت می‌شود.

دسته دوم: پیشگیری از خسارت کرم خراط

پیشگیری از خسارت کرم خراط به‌طور مستقیم با سلامت و توان دفاعی درخت مرتبط است. درختان قوی و تغذیه‌شده، کمتر دچار آسیب می‌شوند و حتی توان بازسازی بافت‌های آسیب‌دیده را دارند. روش‌های کلیدی پیشگیری شامل موارد زیر است:

1. رعایت اصول صحیح باغبانی

انتخاب نهال‌های سالم و قوی، کاشت اصولی و رعایت فاصله‌های مناسب، پایه‌ای‌ترین اقدامات در پیشگیری از خسارت آفات هستند.

۲٫ بهداشت باغ و هرس اصولی

جمع‌آوری و معدوم‌سازی سرشاخه‌های آلوده به لارو آفت، به‌ویژه در مراحل اولیه آلودگی، نقش مهمی در کاهش جمعیت آفت دارد. هرس باید زیر نظر کارشناس انجام شود؛ چون هرس غیراصولی می‌تواند تعادل رشد درخت را برهم بزند و شاخه‌های حساس جدید ایجاد کند که به نفوذ آفت کمک می‌کند.

۳٫ تقویت درخت از طریق تغذیه و آبیاری مناسب

تأمین آب کافی و کوددهی اصولی، نقش مهمی در افزایش مقاومت درختان دارد. توصیه می‌شود:

• آبیاری طبق نیاز واقعی درخت و بر اساس بافت خاک، سن درخت و شرایط اقلیمی انجام شود.
• از کودهای حیوانی و آلی در کنار کودهای شیمیایی به‌ویژه پتاس بالا استفاده شود.
• این کودها باید در زمان مناسب و با روش‌هایی مانند چالکود، نوار کود یا محلول‌پاشی مصرف شوند.
• استفاده از عناصر ریزمغذی بر اساس آزمون خاک و گیاه در سال‌های رشد درخت الزامی است.

توصیه کودی اختصاصی سامانه مزرعه با در نظر گرفتن نوع محصول، ویژگی‌های خاک (از جمله میزان شوری)، روش آبیاری و همچنین کودهای ثبت‌شده در انبار کشاورز ارائه می‌شود؛ به‌طوری‌که حداکثر بهره‌وری و کاهش هزینه‌ها را برای کشاورز به همراه دارد.

۴٫ بهسازی خاک با بیل‌زنی و شخم سطحی

زیر و رو کردن خاک اطراف درخت، با بهبود تهویه و نفوذپذیری خاک، موجب تقویت ریشه و افزایش سلامت درخت می‌شود.

۵٫ مدیریت هماهنگ و جمعی

کنترل مؤثر این آفت نیازمند همکاری همه باغداران منطقه است؛ چون حشرات کامل قدرت پرواز بالایی دارند و عدم کنترل در یک باغ، باعث آلودگی مجدد سایر باغ‌ها می‌شود. لازم است عملیات کنترلی دست‌کم دو سال پیاپی و به‌صورت فراگیر انجام شود.

۶٫ پایش زمان ظهور آفت

آگاهی دقیق از زمان خروج شب‌پره‌ها برای اجرای به‌موقع اقدامات کنترلی ضروری است. دو روش برای پیش‌آگاهی عبارت‌اند از:

• استفاده از تله‌های فرمونی
• پایش دمای مؤثر رشد؛ آستانه پایین دمای رشد کرم خراط حدود ۱۲ درجه سانتی‌گراد است که با محاسبه دمای تجمعی می‌توان زمان ظهور شب‌پره‌ها را پیش‌بینی کرد.

دسته سوم: روش‌های کنترل مستقیم کرم خراط

برای مبارزه مؤثر با کرم خراط، تشخیص دقیق زمان فعالیت شب‌پره‌ها ضروری است. با استفاده از تله‌های فرمونی می‌توان حضور و اوج پرواز حشرات کامل را پایش کرد و در زمان مناسب، اقدامات کنترلی را آغاز نمود. پس از تعیین زمان دقیق، بسته به شدت آلودگی، از روش‌های مکانیکی، رفتاری یا ترکیبی استفاده می‌شود.

کنترل مکانیکی

در مواردی که میزان آلودگی پایین باشد، می‌توان از روش‌های مکانیکی استفاده کرد. این روش‌ها به‌ویژه در مراحل اولیه آلودگی کاربرد دارند و شامل موارد زیر هستند:

• فروبردن سیم نازک و انعطاف‌پذیر در دالان‌های لاروی جهت نابودی لارو
• بستن سوراخ‌های لاروی با بتونه، گل رس یا توری برای جلوگیری از خروج شب‌پره

کنترل رفتاری با استفاده از تله‌ها

در این روش با بهره‌گیری از عوامل جلب‌کننده مانند نور یا بوی فرومون، شب‌پره‌های نر جذب و حذف می‌شوند و از چرخه جفت‌گیری خارج می‌گردند.

۱٫ تله نوری:

این تله‌ها شب‌پره‌ها را با نور جذب کرده و درون ظرف یا بطری حاوی سم می‌اندازند. نکات مهم برای استفاده:

فعال‌سازی در هنگام غروب به مدت ۳–۴ ساعت

نصب در ارتفاع مناسب و دور از نورهای مزاحم (ویلا، خیابان)

در صورت نبود برق، استفاده از منابع نوری مانند چراغ‌های شارژی یا فانوسی توصیه می‌شود.

۲٫ تله فرومونی:

این تله‌ها با بوی فرومون جنسی ماده، شب‌پره نر را جذب می‌کنند. کاربرد آن‌ها شامل دو حالت است:

الف) شکار انبوه:

استفاده از تله‌های دلتا یا ذوزنقه‌ای سفید

نصب ۱۰ تا ۱۶ عدد در هر هکتار، در ارتفاع بالای ۶ متر

رعایت فاصله تله‌ها از شاخه، تنه و نور مستقیم خورشید ضروری است.

ب) اخلال در جفت‌گیری:

• توزیع کپسول‌های حاوی فرومون در باغ، بدون تله
• ایجاد اشباع بویایی در فضا و جلوگیری از شناسایی ماده توسط شب‌پره‌های نر

 نکته بسیار مهم

در استفاده از روش‌های فرمونی، اگر منطقه‌ای کاملاً از سایر باغ‌های آلوده جدا نباشد (مثلاً با فاصله حداقل ۵۰۰ متر یا داشتن موانع طبیعی مثل تپه)، امکان جذب حشرات نر از مناطق آلوده دیگر وجود دارد که نه‌تنها باعث کاهش جمعیت نمی‌شود، بلکه حتی ممکن است آلودگی را افزایش دهد.

دسته چهارم: کنترل شیمیایی کرم خراط

در مدیریت آفات، استفاده از آفت‌کش‌ها همواره باید به‌عنوان آخرین راهکار و در چارچوب مدیریت تلفیقی (IPM) در نظر گرفته شود. در مورد کرم خراط نیز اولویت با روش‌های پیشگیرانه، مکانیکی و رفتاری است؛ اما در شرایطی که این روش‌ها طی دو سال متوالی موفق به کنترل آفت نشوند، می‌توان کنترل شیمیایی را به‌عنوان گزینه تکمیلی مورد استفاده قرار داد.

محلول‌پاشی علیه لاروهای سنین اولیه:

محلول‌پاشی تنها در مواردی خاص توصیه می‌شود؛ از جمله:

درختانی مانند گردو که معمولاً برای آفات دیگر سم‌پاشی نمی‌شوند (در زمان مشخص ظهور لاروهای جوان).

 در مورد درختان دانه‌دار (سیب، به، گلابی و…) معمولاً نیازی به محلول‌پاشی مجزا علیه کرم خراط نیست؛ چرا که در روند مبارزه با آفات کلیدی دیگر، این آفت نیز کنترل می‌شود.

زمان مناسب برای سم‌پاشی:

بر اساس پژوهش‌های داخلی، حدود ۷۰ تا ۷۵ درصد جمعیت آفت تا حدود ۴۵ روز پس از شکار اولین پروانه نر در تله فرمونی در طبیعت ظاهر می‌شوند. بر همین اساس، زمان محلول‌پاشی برای درختان گردو به شرح زیر است:

نوبت اول: حدود ۱۵ روز پس از مشاهده اولین پروانه نر در تله

نوبت دوم: ۲۵ روز پس از شکار اول

نوبت سوم (در صورت شدت آلودگی): ۱۰ روز بعد از نوبت دوم

تزریق مستقیم در دالان‌های لاروی

در مواردی که لاروها وارد بافت چوب شده‌اند، می‌توان از روش‌های تزریقی استفاده کرد. این روش‌ها فقط باید توسط افراد آموزش‌دیده و با رعایت اصول ایمنی انجام شوند.

روش‌های تزریق شامل:

استفاده از سرنگ برای تزریق چند سی‌سی آفت‌کش تبخیرشونده  درون دالان لاروی

مسدود کردن سریع دهانه سوراخ پس از تزریق با بتونه، گل رس یا خمیر سمی

استفاده از پنبه یا خمیر سمی

در این روش، آفت‌کش‌های تبخیرشونده در قالب پنبه یا خمیر به‌صورت موضعی درون دالان‌های لاروی استفاده می‌شوند.

برای تهیه خمیر سمی:

ترکیب ۵۰ گرم پودر مل (مصرف نقاشی) با چند سی‌سی آفت‌کش

یا استفاده از محلول یک درصد آفت‌کش با مقدار کافی پودر مل

محدودیت‌ها و نکات ایمنی در کنترل شیمیایی

درختان بسیار بلند و قدیمی (مخصوصاً گردو) معمولاً امکان محلول‌پاشی اصولی ندارند، به‌ویژه در صورت کاشت پراکنده یا حاشیه‌ای در باغات یکدست و متراکم، به دلیل هم‌پوشانی شاخه‌ها، رسیدن سم به قسمت‌های درونی دشوار است.

آفت‌کش‌ها ممکن است در مغز چرب گردو ذخیره شوند، اما چون فاصله بین محلول‌پاشی تا برداشت معمولاً ۲ تا ۲.۵ ماه است، باقی‌مانده سم از نظر ایمنی مصرف مشکلی ایجاد نمی‌کند.

جمع‌بندی

کنترل شیمیایی فقط باید در صورت شکست روش‌های غیرشیمیایی و در زمان مناسب انجام شود. در اغلب درختان میوه، روش‌های غیرشیمیایی به‌تنهایی برای کاهش خسارت کافی هستند.

در مورد درختان گردو یا باغات با آلودگی شدید، محلول‌پاشی هدفمند یا تزریق موضعی، آن هم با نظر کارشناس و رعایت تمام موارد ایمنی، قابل استفاده است.

از طریق بخش راه‌های پیشگیری از آفت زدگی در کلینیک سامانه مزرعه م‌توانید کلیه روش‌های کنترل را مشاهده کنید. و از کارشناسان مزرعه مشاوره بگیرید.