سیب زمینی به ویژه غده آن از نظر غذایی بسیار با ارزش است و انواعی از ویتامین های ب، مواد معدنی مثل پتاسیم، فسفر و منیزیم، اسید پانتوتنیک و ریبوفلاوین، اسیدهای آمینه، کاروتنوئید، کربوهیدرات و چربی را دارد. در حال حاضر، سیب زمینی در بیش از ۱۶۰ کشور جهان کشت میشود و چهارمین محصول کشاورزی پر مصرف در سـراسـر دنیا بعد از گندم، برنج و ذرت است. بـه همین دلیل جزء گیاهان حافظ امنیت غذایی محسوب میشود. تاکنون حدود ۹۰ گونه از این گیاه علفی چندساله شناسایی شده است. ایران جایگاه سیزدهم تولید جهانی سیب زمینی را دارد.
مشخصات گیاه شناسی سیب زمینی
سیب زمینی گیاهی دو لپه ای و دائمی از خانواده سولاناسه است که علفی و چند ساله است که قسمت های هوایی آن در زمستان خشکیده و از بین میرود. با این حل غده های ساقه ای که در داخل خاک قرار دارند سالم مانده و در بهار سال بعد دوباره رشد میکنند. این گیاه دارای برگ های مرتب کرک دار است که بصورت متناوب بر روی شاخه ها قرار گرفته اند.
غده های سیب زمینی از متورم شدن انتهای ساقه ها ایجاد میشوند. غده مادری در ابتدا وظیفه حمایت از گیاه برای اندام های هوایی را بر عهده دارد. گیاهانی که از غده های بذری پدید می آیند سیستمی از ریشه های جانبی افشان دارند که معمولا به صورت گروه های سه تایی بر روی گره های ساقه زیرزمینی به وجود می آیند.
ارقام سیب زمینی
از آنجایی که سیب زمینی در مناطق مختلف جهان کشت میشود ارقام، واریته و فرم های مختلفی دارد. هر یک از این ارقام از نظر ویژگی و بازار پسندی یا کوتاه و بلند بودن با هم بسیار متفاوت است.
بیش از ۴۰۰ نوع سیب زمینی بر اساس طعم، اندازه، شکل، رنگ و میزان محتوای نشاسته ای به انواع گوناگونی تقسیم بندی میشوند. در ادامه برخی از ارقام متداول تر سیب زمینی در سطح کشورمان شناسایی و معرفی شده اند را مرور میکنیم:
- سیب زمینی پشندی: نژاد ایرانی است که دیررس بوده و بوته های قوی و بزرگ با ریشه های انبوه و گسترده دارند. پوست غده ها ضخیم و فلس دار است و مغز آن بعد از پختن آردی و گاهـی گوشتی بـه رنگ سفید تا زرد کرم میشود. این رقم قابلیت انبارداری خوبی دارد و نخستین بار در روستای پشند استان البرز کاشت شده است.
- سیب زمینی استانبولی: نژاد زودرس است که در مناطق جنوبی کشور کاشت میشوند. بوته های آن نسبتا کوچک هستند و ریشه گستره ای دارند که دارای غده های فراوان باریک و کشیده و کوچک با پوستی نازک و روشن رنگ است. فصل برداشت سیب زمینی استانبولی در مناطق گرم، قبل از گرم شدن زیاد هوا و در مناطق سرد قبل از یخبندان است. این نوع سیب زمینی نباید در مجاورت رطوبت قرار گیرد زیرا سریع فاسد میشود.
- سیب زمینی آلفا: مبدا این رقم کشور هلند است و به دلیل عملکرد خوبی که دارد در ایران بسیار مورد توجه قرار گرفته است. رنگ آن زرد و پوست زرد مایل به خاکستری دارد. آلفا واریته دیررسی است که از قابلیت انبارداری خوب با عملکرد بالا برخوردار است. این رقم نسبت به خشکی، کم آبی و در برابر آفات و بیماری مقاوم است.
- سیب زمینی کیماکس: رقمی نیمه زودرس که غده هایی درشت و پوست نازک و گوشتی به رنگ زرد کمرنگ دارد. بافت این رقم سفت است و بعد از پختن تغییر رنگ نمی دهد. این رقم عملکرد بالایی دارد و در برابر خشکی به خوبی مقاومت میکند ولی نسبت به پوسیدگی غده کمی حساس است.
- سیب زمینی قرمز: این نوع پوست نازک و گوشتی سفید تا زرد دارد. رنگ قرمز آن نشان دهنده وجود آنتوسیانین که میتواند باعث کاهش کلسترول شود و همچنین از بدن در برابر رادیکال های آزاد محافظت نماید.
- سیب زمینی شیرین: نرم و خامه ای مانند است و به رنگ های زرد و نارنجی و ارغوانی و سفید یافت میشود. از خواص سیب زمینی شیرین می توان بـه مواردی همچون حفظ سلامتی قلب، کنترل قند خون، درمان استرس، خاصیت ضد التهابی، سلامت پوست و مو، هضم غذا، پیشگیری از سرطان و غیره اشاره کرد.
از ارقام دیگر میتوان به رقم ساوالان، خاوران، کایزر، آگریا،اسپیریت، هرمس، دراگا، کنبک، بانبا، بورن، آلمرا، ساتیا، مارفونا و… اشاره کرد که از نظر خصوصیات با یکدیگر متفاوت هستند.
شرایط محیطی مناسب رشد و نمو سیب زمینی
۱٫ خاک:
اگر چه کشت و تولید سیب زمینی در هر خاکی امکان پذیر است اما خاک های لوم شنی تقریبا بدون محدودیت است و شرایط زهکشی خوب دارند، و مناسب ترین نوع خاک محسوب می شوند. سیب زمینی به شوری خاک حساس است. بهترین مکان برای کاشت سیب زمینی زمینی اسـت کـه خـاک آن عمیق، حاصلخیز و دارای مقدار زیادی مواد آلی پوسیده باشـد.
سیب زمینی را هیچ وقت نباید در خاک های سنگین کشت کرد زیرا در این خاک ها به علت سردی و ظرفیت بالای نگهداری رطوبت تهويه كافي صورت نمی گیرد. علاوه بر این خاک های سنگین جوانه زنی و رشد اوليه را به تاخیر می اندازند و حتی گاهی باعث پوسیدگی غده های کاشته شده و همچنین بدشكلي آنها می شوند.
از طرفی برداشت و تمیز نمودن غده ها در خاک های سنگین، مشکلاتی به همراه دارد. خاک های شنی به دلیل فقر عناصر غذایی و نداشتن ظرفیت کافی برای نگهداری آب توصيه نمی شوند. سیب زمینی از لحاظ خصوصیات اکولوژیکی، انعطاف پذیری زیادی دارد اما در آب هوای سرد و خشك، از بهترين رشد برخوردار است. به همين دليل، مناطق كوهستاني، بهترين نقاط رويش طبيعي اين گياه محسوب می شوند.
۲٫ نور:
سیب زمینی گیاهی روز کوتاه است بنابراین در روز های کوتاه زمستانی رشد رویشی گیاه و تشکیل غده آن سریع تر است، به خصوص وقتی که هوا هم خنک میشود.
به طور کلی در طول دوره رشد جذب نور توسط گیاه در مرحله اول یعنی کاشت تا سبز شدن که گیاه نوری جذب نمیکند. در مرحله دوم بین شروع غده دهی تا مرحله ای از رشد که ۹۰ درصد ماده خشک حاصل از فتوسنتز به غده ها اختصاص داده میشود. طول فاز سوم را سرعت پیر شدن برگ ها و رسیدن به مرحله پایان رشد گیاه تعیین میکند.
۳٫ درجه حرارت:
سیب زمینی نیازمند آب و هوای معتدل تا خنک است و در این نوع آب و هوا می تواند حداکثر محصول با کیفیت را تولید کند. میانگین روزانه درجه بیشتر از ۵ درجه و کمتر از ۲۳ درجه سانتی گراد مطلوب است. اگر دما خاک به ۲۹ درجه برسد میزان تولید غده ها کاهش می یابد و در نتیجه غده تشکیل نمیشود. افزایش درجه حرارت به علاوه باعث پوسیدگی غده نیز میشود. کاهش دما به کمتر از ۵ درجه هم باعث یخ زدگی میشود.
به همین دلیل در مناطق گرم مانند خوزستان کشت سیب زمینی در پاییز و در مناطق سرد در بهار انجام میگیرد.
آماده کردن زمین برای کاشت سیب زمینی
خاک برای کاشت باید به گونه ای باشد که کاملا نرم و عاری از هر نوع سنگ و کلوخه باشد و عمق مناسبی برای نفوذ ریشه ها فراهم نماید، خاک آماده شده باید از قابلیت زهکشی و تخلخل کافی نیز برخوردار باشد.
سیب زمینی در مقایسه با بسیاری از گیاهان سیستم ریشه ای بسیار ضعیفی دارد و به همین دلیل در صورت قرار گیری ریشه در لایه های نفوذ ناپذیر یا سخت عملکرد آن به شدت کاهش پیدا میکند. تهیه بستر کاشت سیب زمینی معمولا باید در زمانی انجام گیرد که رطوبت خاک در حد گاورو است تا میزان کلوخه های تشکیل شده هنگام شخم زمین به کمترین مقدار برسد.
برای کشت سیب زمینی ابتدا باید در پاییز سال قبل زمین مورد نظر را به عمق ۳۰ سانتی متر شخم بزنید و با کمک دیسک کلوخه های ایجاد شده را خرد نمایید سپس در بهار سال بعد بسته به نوع خاک شخم دیگری انجام دهید یا دیسک بزنید و زمین را با لودر تسطیح کنید.
در هنگام کاشت برای جلوگیری از تثبیت کود های فسفاته و پتاسه توصیه میشود آنها را همزمان با کشت اضافه کنید. بهتر است کود های نیتروژنه ۳ قسمت در هنگام کشت و وجین و خاک دهی پای بوته، سایر عناصر مورد نیاز گیاه متناسب با وضعیت خاک را با توجه به شرایط آب و هوا منطقه به خاک داده میشود.
کوددهی
سیب زمینی به مواد غذایی فراوانی نیاز دارد و نسبت به کود های شیمیایی و حیوانی عکس العمل خیلی خوبی نشان میدهد. کود حیوانی را در پاییز سال قبل از کشت همزمان با شخم پاییزه به خاک اضافه میکنند. مصرف حدود ۳۰ تن کود حیوانی در هکتار علاوه بر تامین کود شیمیایی مورد نیاز، نتیجه خوبی به بار می آورد. بهترین روش برای مصرف کود آزمایش شیمیایی خاک است.
میزان احتیاج سیب زمینی به کود های شیمیایی و مرحله و نکات استفاده از کود ها را میتوانید در کلینیک سامانه مرزعه مشاهده کنید.
انتخاب بذر
آب و هوای منطقه و در دسترس بودن انواع ارقام بذر خوب و باکیفیت یکی از مهم ترین نیاز ها برای تولید مناسب محصول است. توصیه میشود که کشاورزان از بذر های اصلاح شده و مورد تایید استفاده کنند یا به اصلاح و تهیه نهال و بذر اقدام نمایند. استفاده از چنین بذر هایی ممکن است گران باشد ولی مشکلات ثانویه استفاده از بذرهای نامرغوب را کاهش میدهد و با عملکرد نهایی خود هزینه اولیه بذر ها را جبران میکند. به طور کلی بذر های مرغوب و گواهی شده دارای برچسب رقم و رده بذر و سموم استفاده شده برای ضد عفونی آن است.
بذر ها باید دارای مجموعه مشخصات زیر باشد:
- از نوع مرغوب و پر محصول باشد.
- سالم و عاری از هر نوع بیماری باشد.
- در برابر بوته میری و بیماری های ویروسی مقاوم باشد.
- اندازه های غده های بذری باید متوسط باشد.
انتخاب تاریخ کاشت مناسب سیب زمینی
سیب زمینی محصول فصل خنک است و زمان غده زایی حساس ترین مرحله رشدی محسوب میشود. هر قدر سیب زمینی زود کشت شود به شرطی که یخبندان نباشد محصول در آب و هوای خنک تر و مرطوب بهاری بهتر رشد میکند. بنابراین محصول در خشکی تابستان در مرحله از رشد است که مقاومت بهتری دارد و زودتر به بازار عرضه میشود.
- در استان های سردسیر مشابه اردبیل با توجه به نوع رقم انتخاب شده، برای رقم مرسوم و خاوران نیمه دوم اردیبهشت ماه و برای رقم ساوالان نیمه اول خرداد میتواند باشد.
- در مناطق دارای زمستان ملایم مشابه خوزستان در اواخر پاییز و اوایل زمستان، آذر ماه تا نیمه اول دی ماه به کشت سیب زمینی اقدام نمایند. که در این صورت در بهار و تا قبل از گرم شدن زمین غده های برداشت میشوند.
- در بقیه مناطق برحسب نوع آب و هوا منطقه و خاک از آغاز اسفند ماه تا آخر اردیبهشت باید کشت انجام گیرد.
مراحل رشد و نمو سیب زمینی
۱٫ مرحله رشد و توسعه جوانه ها:
در این مرحله که از رشد جوانه از چشم هاي غده آغاز و با آشکار شدن در سطح خاك پایان می یابد اندوخته غذایی غده، منبع تامين انرژي براي رشد گیاه است. طول مدت این مرحله، با توجه به عواملی چون وضعیت فیزیولوژیکی غده ها، دماي خاك و هوا و تاریخ کشت متغیر است. این مدت در ارقام اصلی سیب زمینی کشور مانند آگریا و مارفونا در شرایط نرمال کشت های بهاره حدود ۲۰ تا ۲۵ روز اسـت.
۲٫ مرحله رشد علفی:
در این مرحله که از زمان سبز شدن گیاه آغاز میگردد و تا انتهای غده زایی ادامه دارد. کلیه اندام های رویشی گیاه مثل برگ ها، انشعابات ساقه، ریشه ها و استولون تشکیل میشود. در کشت های بهاره طول این مرحله برای بیشتر رقم ها حدود ۳۰ تا ۳۵ روز است.
۳٫ مرحله غده زایی:
در این مرحله فقط تشکیل غده های اولیه در انتها استولون ها شروع می شود ولی حجیم شدن آنها هنوز آغاز نشده است. این مرحله حدود ۲ هفته طول میکشد و اندازه غده های تشکیل شده در پایان اندازه یک نخود است.
۴٫ مرحله حجیم شدن غده ها:
طی این مرحله که طولانی ترین دوره رشد گیاه است سلول های تشکیل دهنده غده به دلیل تجمع آب، مواد غذایی و کربوهیدرات ها متورم میشوند. این مرحله بسته به رقم و تاریخ کشت و ممکن است تا سه ماه طول بکشد. ولی برای بیشتر رقم ها این مدت ۶۰ روز است.
۵٫ مرحله بلوغ یا رسیدن محصول:
در این مرحله شاخ و برگ گیاه شروع به زرد شدن میکند و ریزش برگ ها آغاز میشود. به همین دلیل میزان فتوسنتز کاهش می یابد، رشد غده ها کم شده و در نهایت اندام هوایی از بین میرود.
مدیریت مصرف کود
با توجه به نیاز گیاه به عناصر غذایی مصرف کود های دامی و شیمیایی در مزرعه سبب افزایش عملکرد و کیفیت محصول خواهد شد. امروزه برای توزیع کود از روش ها و امکانات متفاوتی بهره می گیرند اما کودکار ها کود را به صورت نواری در فاصله ۵ سانتی متری کنار ردیف های کاشت و ۵ سانتی متری زیر غده ها قرار میدهند.
مصرف کود های شیمیایی از طریق آب آبیاری و به ویژه آبیاری با نوار تیپ امکان پذیر و قابل توصیه است. مصرف کود های دامی و سبز علاوه بر تامین بخشی از نیاز های سیب زمینی ب عناصر غذایی باعث اصلاح بافت خاک و افزایش قابلیت نگهداری آب در خاک میشود.
- مرحله کاشت: در این مرحله ۱۰۰ درصد کود فسفره، ۵۰ درصد کل کود پتاسه و ۱۵ درصد کل کود نیتروژنه مورد نیاز گیاه قبل از کاشت به خاک داده میشود.
- مرحله رشد رویشی: این مرحله حدود ۲۰ روز بعد از کاشت شروع میشود و ۲۵ درصد کل نیتروژنه، ۲۵ کیلو سولفات روی، ۲۵ کیلو سولفات منگنز، ۲ کیلو سکوسترین آهن، ۵۰ کیلو سولفات منیزیم و ۱۰ تا ۲۰ تن کود مرغی در هکتار مصرف شود.
- مرحله آغاز غده زنی: این مرحله ۲۰ تا ۲۵ روز پس از آغاز مرحله رشد رویشی شروع میشود و حدود ۲۰ روز ادامه دارد. در این مرحله ۲۵ درصد کل نیتروژن و ۵۰ درصد کل پتاسیم مورد نیاز گیاه مصرف میگردد.
- مرحله بزرگ شدن غده ها: بعد از غده زنی شروع میشود و ۲۰ تا ۲۵ روز طول میکشد. در این زمان ۳۵ درصد کل نیتروژن مورد نیاز، ۲۵ کیلو سولفات منگنز، ۲۵ کیلو گرم سولفات منیزیم و ۵ کیلو گرم نیترات کلسیم مورد استفاده قرار میگیرد. همچنین در این مرحله ۲ تا ۳ بار محلول پاشی کود های فسفر بالا توصیه میگردد.
البته قابل به ذکر است که مقادیر گفته شده از هر کود در بالا به صورت تقریبی است و شما میتوانید برای داشتن مقدار دقیق از هر کود و زمان و نحوه استفاده آن از طریق کلینیک سامانه مزر عه و توصیه کودی استفاده دقیق تر و صحیح تری داشته باشید.
برداشت سیب زمینی
برداشت سیب زمینی زمانی صورت میگیرد که گیاه به مرحله بلوغ فیزیکی رسیده باشد و حدود ۶۰ درصد شاخ و برگ های آن خشک شده باشد، در این صورت اگر پوست غده ها کنده نشود به راحتی میتوان محصول را برداشت کرد. لازم به ذکر است که ارقامی که دارای ماده خشک بالایی هستند باید در دمای بیش از ۷ تا ۱۰ درجه سلسیوس برداشت نشوند، زیرا حساسیت آنها به صدمات مکانیکی در دمای پایین افزایش می یابد. زمان برداشت سیب زمینی با دخالت عوامل مانند شروع بارندگی و یخبندان در منطقه دچار محدودیت می گردد. چنانچه برداشت به تاخیر افتد در کنار غده های اصلی غده های کوچکی هم تولید می شود که باعث کاهش کیفیت محصول میشود.
نحوه برداشت سیب زمینی
حدود ۵ تا ۷ روز قبل از برداشت ساقه ها را میبرند تا در هنگام کار با ماشین آلات به دستگاه گیر نکند. اما اگر قرار است با دست جمع آوری صورت گیرد باید بوته به همراه ریشه از خاک خارج شود سپس کارگر دیگری به جدا کردن غده از ریشه بپردازد.
در انتها پس از برداشت غده ها به وسیله دستگاه بر اساس درشتی و ریز بودن درجه بندی می شوند و یا به صورت تازه به بازار عرضه میشوند و یا جهت انبار کردن به سوله های دارای یخچال فرستاده میشود.
