کرم خراط یا شبپره فری یا پلنگی، آفتی است که لارو یا نوزاد آن چوبخوار بوده و در تنه و شاخه درختان دالان های طولی ایجاد میکند که باعث ضعف شدید درخت میگردد. باعث ضعف شدید درخت میشود. سوراخ های حاصل فعالیت آفت روی درخت با فضولات آن پر شده، در مواردی علائم ابتدایی خسارت با خروج شیره درخت از سوراخ ها معلوم میشود. پس از حمله این آفت ممکن است حشرات دیگر نظیر سوسک های چوبخوار به درخت جلب شده و باعث مرگ درخت میوه آسیب دیده شوند. اکثر درختان میوه مانند گردو، سیب، گلابی، به و زالزالک در مناطق مختلف کشور مورد حمله این آفت قرار میگیرند.
با توجه به اهمیت بالای خسارت این آفت و برای جلوگیری از افزایش جمعیت و خسارت آن باید از مراحل زندگی و علائم آن خبر داشته باشید.
شکل ظاهری و مراحل زندگی کرم خراط
شب پره فری حشره ای است که زندگی آن از ۴ مرحله تخم، کرم (لارو)، شفیره و حشره کامل ( پروانه) تشکیل شده است.
حشره کامل:
شب پره ای که عرض بدن با بال باز در حدود ۴ تا ۵ سانتی متر و طول بدن حدود ۳ تا ۴ سانتی متر است. شاخک آن در نیمه اول پروش و در انتها نخی است. سینه در این حشره به رنگ سفید مخملی بوده و دارای ۶ لکه آبی فولادی در دو ردیف به موازات هم در طول بدن قرار دارد. بال به رنگ سفید و دارای لکه های آبی رنگ روی بال هاست این درحالی که خال های روی بال عقبی کمرنگ تر از بال جلو است. تخم ریز نسبتا بلند، که به رنگ زرد متمایل به قهوه ای، قابل انعطاف و در زیر شکم قرار دارد.
تخم:
تخم حشره بیضی شکل به رنگ سفید متمایل به زرد یا قهوه ای متمایل به قرمز یا عنابی روشن است. تخم در مراحل آخر زمینه ای خاکستری پیدا میکند. هر حشره ماده قادر است ۴۰۰ تا ۱۰۰۰ عدد تخم بگذارد و تخم ها پس از ۱۰ روز تفریخ میشوند.
لارو:
لارو خارج شده از تخم رنگی روشن داشته و فاقد نقاط تیره است. ولی لارو کامل سینه و شکم زرد رنگ با تعدادی نقاط تیره دارد. لاروها پس از تکمیل تغذیه به شفیره تبدیل می شوند. البته برخی لاروها کوچکتر بوده و تا یک سال (تا بهار سال آینده) در تنه درختان و سرشاخه ها باقی می مانند و سپس تبدیل به شفیره می شوند.
شفیره:
لاروهای سن آخر بعد از تکمیل تغذیه ، داخل دالان و نزدیک به سوراخ خروجی ، به شفیره تبدیل می شوند. گاها بدن شفیره از سوراخ خروجی بیرون می آید.
زمستانگزرانی کرم خراط:
شب پره پلنگی زمستان را به صورت لارو در داخل تنه و شاخه های اصلی درختان سپری می کند. وجود آنها با مشاهده توده های قهوه ای تا نارنجی از فضولات و خاک اره که از سوراخ روی تنه و سرشاخه بیرون زده ، مشخص می شود. گاهی از این سوراخ ، شیره گیاهی نیز خارج می شود. در بهار لاروهای زمستان گذران به دو دسته تقسیم می شوند:
الف – گروهی که در سن آخر لاروی هستند پس از تکمیل تغذیه در داخل دالان و نزدیک به سوراخ خروجی ، تبدیل به شفیره می شوند. در واقع لارو کامل قبل از شفیره شدن ، سوراخ خروجی را تعبیه می کند. گاهی قسمتی از بدن شفیره از سوراخ خروجی بیرون است.
ب – گروهی که اندازه کوچکتر داشته و هنوز تغذیه آنها کامل نشده است لذا یکسال دیگر در داخل تنه و سرشاخه ها به خسارت خود ادامه می دهند و در بهار سال بعد شفیره می شوند. اینها لاروهایی هستند که در آخر زمستان یا پاییز سال قبل از تخم خارج شده و فرصت کافی برای تکمیل دوره لاروی نداشته اند.
ظهور حشرات کامل تدریجی است و از اوایل خرداد تا اواسط شهریور ماه ادامه دارد. حشرات ماده معمولا دارای شکم بزرگ و سنگینی هستند و اغلب قادر به پرواز نیستند. به همین دلیل به سادگی به وسیله پرندگان شکار می شوند. ولی حشرات نر سبک و دارای شاخک پروش بوده و اغلب شب ها در اطراف چراغ جمع می شوند.
تولید مثل کرم خراط:
در ایران هر یک یا دو سال یک نسل دارد و لاروها درون شاخه ها زمستان گذرانی می کنند. بیشترین خسارت آفت کرم خراط مربوط به دوره لاروی است که لاروها پس از خروج از تخم ابتدا به سمت سرشاخه ها و ساقه های جوان رفته و از محل اتصال دمبرگ وارد درخت می شوند که در نهایت سرشاخه ها خشک می شوند. لاروها در تنه و شاخه های درختان میزبان ایجاد دالان های طولی ۴۰ – ۳۰ سانتی متر در عمق چوب نموده و باعث ضعف شدید درختان می شوند.
خسارت اولیه از رگبرگها ، دمبرگها و شاخه های کوچک شروع شده و بتدریج به شاخه های بزرگتر منتقل می شود. جابجایی لاروها توسط تارهای بسیار نازکی انجام می شود که از غدد دهانی خود می سازند و باعث انتقال آنها از شاخه ای به شاخه دیگر می شود. از علایم حضور آفت ، وجود فضولات قهوه ای تا نارنجی رنگ و خاک اره است که از سوراخ های تنه و سرشاخه ها بیرون ریخته می شود و گاهی از این سوراخ ها شیره نباتی هم خارج می شود.
متاسفانه در سالیان گذشته ، باتوجه به تغییرات اقلیمی بوجود آمده و در نتیجه طغیان آفت ، تغییراتی در رفتار آن پدیدار شده است که میتوان به بروز و افزایش حالت میوه خواری در گردو اشاره کرد.
علل افزایش جمعیت و خسارت زایی آفت:
کرم خراط طی چند سال اخیر بدلیل بروز عوامل تنش زا ، از حالت نهفته و آفت درجه دو و سه بعنوان آفت درجه یک ظهور و استقرار یافته است. اکثر استان های گردو کاری کشور را درگیر نموده و در برخی باغات خسارات بیش از ۵۰ درصد ایجاد کرده است. عمده ترین دلایل افزایش آفت کرم خراط در سال های اخیر که باعث بروز تغییرات فیزیولوژی در درخت گردو شده ، شامل موارد زیر است:
الف – خشکی ، افزایش دما و نداشتن زمستان های سرد و یخبندان
ب – کاهش فعالیت دشمنان طبیعی آفت کرم خراط
ج – تنش تغذیه و آبیاری
چ – نقل و انتقال نهال آلوده
د – عدم رعایت بهداشت باغ و هرس مناسب درختان
دستورالعمل اجرایی مدیریت تلفیقی آفت کرم خراط
الف – روشهای پایش و ردیابی آفت کرم خراط
برای شروع عملیات کنترل آفت باید از زمان ظهور حشرات کامل آگاهی داشت که ساده ترین روش ، استفاده از تله های فرمون جنسی است و با استفاده از درجه حرارت مناسب یعنی آستانه پایین دمای رشد و نمو و یا صفر رشدی برای کرم خراط (حدود ۱۲ درجه سانتی گراد) می توان درصد ظهور پروانه را در طول زمان مشخص نمود.
ب – روش های کنترل زراعی ، مکانیکی و بهداشت گیاهی
تهیه بستر مناسب کشت
برای کشت درخت گردو باید یک سال قبل از احداث باغ گردو به غنی سازی خاک پرداخت. افزودن مواد آلی و کودهای پتاسیم و فسفره در پاییز همراه با شخم عمیق خاک بخشی از عملیات است. در پاییز چاله های کاشت به ابعاد یک متر حفر شود و ابتدا مقداری کود دامی و خاک سطحی در کف هر چاله کشت ریخته و بعد چاله ها را با خاک پوشانده تا اوایل بهار به حال خود رها باشند تا نشست کنند. در زمان کشت نیمه دوم اسفند در مناطق معتدل و سردسیری ایجاد چاله به عمق ریشه نهال کفایت می کند. باید توجه داشت که کم بودن عمق خاک مانع رشد ریشه ها و ضعف درخت می شود.
هرس و حذف شاخه های آلوده به لارو آفت و سوزاندن آنها:
اگر هرس را روی تمامی شاخه های آلوده انجام دهیم ، درخت به رشد رویشی با ایجاد شاخه های نورسته جوان روی آورده که بهترین و مطلوبترین اندام ها جهت تخم ریزی و نفوذ لاروهای سن اول است. بنابراین بهتر است هرس را روی شاخه هایی با آلودگی بسیار بالا و خشک متمرکز نمود و از هرس تمامی شاخه ها در یک درخت پرهیز شود. شاخه های هرس شده حتما در خارج از باغ سوزانده شوند.
سربرداری:
سر برداری بیشتر از شاخه برداری سبب تقویت رشد منطقه ای در درخت می شود ، چون جوانه های باقیمانده را از غلبه جوانه انتهائی آزاد کرده و چون جوانه ها در نزدیکی نوک شاخه تجمع دارند، سربرداری تعداد نسبتا زیادی از نقاط رشد بالقوه را حذف کرده و بنابراین جوانه های باقیمانده را تحریک می کند.
استفاده از سیم مفتول مسی : با حرکت مستقیم جلو عقب در دالان لاروهای شب پره پلنگی
استفاده از ارقام مقاوم و محلی هر منطقه
انجام آبیاری صحیح و به اندازه کافی
تغذیه مناسب درخت گردو
ج – کنترل فیزیکی این روش بر اساس رفتار حشرات کامل و جلب آنها به انواع تله ها استوار است.
انواع تله : نوری ، فرمونی (دلتا یا ذوزنقه)
تله نوری:
با استفاده از برق یا سیستم های قابل شارژ و نور خورشید انجام می شود. در هنگام عصر و یک ساعت و نیم تا دو ساعت قبل از غروب آفتاب به مدت سه یا چهار ساعت تله را روشن می کنند. به این ترتیب با حذف بخشی از حشرات نر شب پره پلنگی ، نسبت جنسی بهم می خورد و آلودگی کاهش می یابد (در عمل بیش از ۹۰ درصد پروانه های شکار شده توسط تله های نوری جنس نر هستند).
حشرات به دام افتاده در تله با توجه به شکل خاص آن و تیغه های موجود در آن در اثر برخورد با تیغه ها به درون قیف افتاده و در نهایت به دورن بطری شیشه ای در انتهای قیف سقوط می کنند.
تله فرمونی:
تله های ذوزنقه و دلتا دارای شکار بیشتر بوده که باعث کاهش هزینه کنترل آفت شب پره پلنگی می شود. در کشور اسپانیا شکار انبوه پروانه کرم خراط به کمک تله فرمونی بهترین روش کنترل آفت کرم خراط معرفی شده است. این روش بر اساس برهم زدن نسبت جنسی آفت کرم خراط و بصورت شکار جنس نر انجام می شود که برای انجام آن می توان از ۱۶ – ۱۲ عدد تله دلتا یا ذوزنقه در باغات گردو استفاده کرد.
تله ها حاوی کپسول فرمون سنتز شده اند که فرمون ها علاوه بر ردیابی ، قادرند جنس نر را جلب کنند که باعث کاهش تعداد حشره نر نسبت به ماده آماده جفتگیری می شود که این امر در زاد و ولد اخلال ایجاد می کند. تله ذوزنقه بدلیل داشتن سطح مقطع بزرگتر (حداقل سطح ۱۴۰ سانتی متر) و دو برابر بودن سطح چسبندگی نسبت به تله دلتا (با سطح مقطع ۹۲۰ سانتی متر) در شکار این حشره موثرتر است.
از آنجا که حشره کامل پروانه فری جثه بزرگی دارد لذا استفاده از تله ذوزنقه ای پیشنهاد می شود. نصب تله در زمان شروع آلودگی که با خروج شیره قهوه ای رنگ از بدنه یا ساقه درخت قابل تشخیص است انجام می گیرد. تله باید ثابت و با فاصله کمی از درخت (حداقل ۱٫۵ متر) با پاکسازی برگ های اطراف دهانه تله در ارتفاع کمتر از ۳ متر نصب شود. در میان فرمون های توصیه شده برای جلب آفت کرم خراط ۲ فرمون پروانه زنبور مانند شركت Agrisense و پروانه كرم خراط شركت Santamos دارای کارایی بسیار مطلوبی می باشند.
اختلال در جفتگیری کرم خراط:
تحقیقات نشان داده که با استفاده از فرمون جنسی با هدف اخلال در جفتگیری طی سه سال تا ۹۸٪ میزان آلودگی در جنوب پرتغال را کاهش داده است. اساس این روش اشباع سازی محیط یا فضای باغ از فرمون جنسی حشره ماده و در نتیجه عدم امکان جفت یابی توسط حشره نر است.
استفاده از پخش کننده فرمون ماده به تعداد ۳۵۰ – ۳۰۰ عدد در هکتار در باغاتی که شیب ملایم دارند و یا مسطح هستند و درختان بیش از حد بلند نباشند. این پخش کننده ها در ارتفاع ۱٫۵ – ۲ متر از سطح زمین ، بر روی سر شاخه ها قبل از ظهور اولین حشره ماده نصب می شوند و مدت ۳ سال بطور مستمر عملیات نصب بایستی انجام پذیرد. در مناطق پرباران بهتر است به جای ویال از دستگاههای رها کننده تدریجی استفاده شود (دیسپنسور بسیار مهم است زیرا در روزهای گرم که آفت کرم خراط فعالیت ندارد میزان رهش افزایش پیدا نکند).
نکته قابل توجه ، دمای نگهداری فرمون هاست (انبارداری) که بایستی در دمای زیر ۱۰ درجه سانتی گراد نگه داری شوند.
کنترل بیولوژیک:
کرم خراط در طول زندگی خود مورد حمله دشمنان طبیعی قرار می گیرد. تخم های آفت مورد تغذیه مورچه ها قرا می گیرد. لاروهای سن پایین آفت توسط برخی شکارگرها مانند سن شکاری Orius nigerwolff (Hem:Anthochoridae) مورد تغذیه قرار می گیرند. جیرجیرک بزرگ بوته ای سبز نیز از شب پره بالغ پروانه فری تغذیه می نماید. فعالیت برخی پرندگان در تغذیه لاروهای سن بالای آفت درون چوب درختان میزبان نیز حائز اهمیت است مانند دارکوب.
کنترل شیمیایی:
استفاده از خمیر سموم که شامل پودر مل نقاشی ساختمان بهمراه سم کلرپریفوس متیل ۴۰%EC به نسبت ۲۰ – ۱۵٪ به همراه روغن ولک و مسدود کردن دهانه دالان های آفت در اردیبهشت ماه و قبل از خروج حشرات کامل از درخت ویا مهر ماه قبل از سرد شدن هوا و رکود فعالیت لاروی ، نقش موثری در کنترل آفت شب پره پلنگی دارد. استفاده از ترکیب تدخینی زئوزران یا آنتی تارلو نیز با همین شیوه نتایج بسیار مطلوبی در کنترل آفت دارد.
همچنین میتوانید مقداری از سموم تذخینی با بوی قوی نظیر زئوزالان ، دورسبان ، استامی پراید و غیره را در داخل دالان ها تزریق کرده سپس یک پنبه آغشته به سم را نیز در داخل دالان فرو کرده و خروجی دالان را با گل و یا چسب باغبانی بپوشانید.
بعلت تدریجی بودن دوره خروج حشره کامل ، به علت هزینه بالا و اثرات زیست محیطی امکان مبارزه با تمامی حشرات در دوره لاروی را نداریم بلکه با استفاده از تله ها میتوان ۱ الى ۲ سمپاشی را انجام داد که آن هم بهتر است با مبارزه با دیگر آفات باغی همزمان شود تا از مصرف بی رویه سموم شیمیائی خودداری نمود. با توجه به تحقیق های انجام گرفته ، بسته به دمای محیط حدود %۷۰ – %۷۵ جمعیت آفت تقریبا ۳۰ روز پس از شکار اولین پروانه نر توسط تله های پایش و ردیابی ، در طبیعت دیده می شوند.
