از مهمترین آفات مزارع پنبه است که سالانه خسارت زیادی به کشاورزان وارد میکند. این آفت با تغذیه از غوزهها و اندامهای زایشی گیاه، باعث کاهش شدید عملکرد و کیفیت محصول میشود و در سالهایی که جمعیت آن زیاد است، حتی میتواند کل مزرعه را نابود کند. خسارت کرم غوزه تنها کاهش محصول نیست؛ بلکه هدررفت منابعی مانند آب، خاک حاصلخیز و نهادههای مصرفشده را نیز به همراه دارد. به همین دلیل، شناخت چرخه زندگی و فنولوژی این آفت و استفاده از روشهای مدیریت تلفیقی (IPM) اهمیت زیادی در کاهش خسارت و افزایش بهرهوری پنبه دارد.
شکلشناسی کرم غوزه پنبه
- پروانه بالغ: طول پروانههای بالغ ۱۲–۲۰ میلیمتر و عرض بالهای باز آنها بیش از ۳ سانتیمتر است. نرها بزرگ و خاکستری مایل به سبز، و مادهها کوچکتر با رنگ قهوهای مایل به زرد تا نارنجی هستند. بالهای بالایی دارای یک لکه گرد و یک لکه لوبیایی کوچک و بالهای زیرین روشنتر با حاشیه قهوهای هستند.
- تخم: تخمها کروی و پهن با قطر حدود ۰.۵ میلیمتر هستند و پیرامون هر تخم ۱۰–۱۵ دندانه ستونی دیده میشود. رنگ آنها سفید یا زرد روشن است.
- لارو: طول لاروهای بالغ ۳۰–۴۰ میلیمتر است و روی پشت چند ردیف برجستگی تیره دارند که هر برجستگی یک یا دو تار کوچک دارد. بدن با تارهای ریز پوشیده شده و رنگ لاروها از سبز زیتونی تا قهوهای مایل به قرمز متغیر است. نسلهای دوم و سوم رنگی مایل به کرم تا قرمز دارند.
- شفیره: طول شفیرهها ۱۸–۲۳ میلیمتر و رنگ آنها از زرد کهربایی تا قهوهای متغیر است.
زیستشناسی کرم غوزه پنبه
پروانههای بالغ کرم غوزه پنبه تخمهای خود را معمولاً روی برگهای جوان، کرکهای ساقه و غنچههای پنبه قرار میدهند. تخمها در شرایط مناسب طی ۲ تا ۳ روز تفریخ شده و لاروهای نسل اول خارج میشوند. این آفت شش سن لاروی دارد و دوره لاروی آن در شرایط مساعد حدود ۱۷ روز به طول میانجامد.
کرم غوزه پنبه زمستان را به صورت شفیره در خاک میگذراند. شفیرهها به دو دسته تقسیم میشوند: گروهی با خواب اختیاری که در بهار و با گرم شدن هوا ظاهر میشوند، و گروهی با خواب اجباری که مدت بیشتری در خاک باقی مانده و پس از دسته اول به پروانه بالغ تبدیل میشوند.
این ویژگی باعث میشود ظهور پروانهها تدریجی باشد و تخمریزی آنها در طول ماههای تیر و مرداد ادامه پیدا کند. به همین دلیل در یک زمان میتوان تخم، لارو در سنین مختلف و حتی پروانه بالغ را در مزرعه مشاهده کرد. این پدیده که «تداخل نسلی» نام دارد، مدیریت و کنترل کرم غوزه پنبه را پیچیدهتر میکند.
خسارت کرم غوزه پنبه
لاروهای کرم غوزه پنبه ابتدا از برگهای جوان و غنچهها تغذیه میکنند، اما بهسرعت به سراغ گل و غوزه میروند. آنها با ایجاد سوراخ در پوسته غوزه وارد داخل میشوند و از الیاف و دانهها استفاده میکنند. این سوراخها معمولاً در بخش پایینی غوزه دیده میشوند و همراه با تجمع مدفوع مرطوب لارو هستند.
گاهی تونل ایجادشده توسط لارو از یک سمت غوزه تا سمت دیگر ادامه دارد. این شکافها بهراحتی مسیر ورود قارچها و باکتریهای پوساننده را فراهم میکنند و در نهایت به ریزش یا نابودی غوزه منجر میشوند.
بیشترین خسارت مربوط به لاروهای سن پنجم است. این لاروها نهتنها تعداد زیادی غوزه را از بین میبرند، بلکه به غوزههای بزرگ و ارزشمند که برای بوته حیاتی هستند نیز آسیب جدی میزنند. در مواردی که تراکم آفت بالا باشد، حتی جوانههای انتهایی و ساقه نیز مورد تغذیه قرار میگیرند.
با تغذیه لاروها از اندامهای زایشی مانند غنچه و غوزه، توان باردهی گیاه بهشدت کاهش مییابد. در چنین شرایطی گیاه انرژی خود را صرف رشد رویشی میکند و بهجای تولید غوزه، رشد علفی و غیرمولد خواهد داشت. این فرایند در نهایت باعث افت عملکرد مزرعه و ایجاد خسارت اقتصادی سنگین برای کشاورزان میشود.
روشهای کنترل کرم غوزه پنبه
میزان خسارت کرم غوزه پنبه به تعداد و سن لاروها و نیز زمان هجوم آفت بستگی دارد. عمده آسیب توسط لاروها ایجاد میشود و پس از رسیدن به سن سوم، کنترل آنها دشوار است. بنابراین پایش و مبارزه باید روی لاروهای جوان متمرکز شود. کنترل بهموقع لاروهای سن اول حتی با روشهای ساده مانند آبپاشی مؤثر است و پیشگیری، بهترین راه کاهش خسارت است.
برای پایش، برگهای جوان انتهایی باید بهطور منظم بررسی شوند و در صورت مشاهده تخمها، عملیات کنترل آماده گردد. مبارزه تنها با سمپاشی کافی نیست و بهترین نتایج با استفاده از مدیریت تلفیقی آفات (IPM) به دست میآید. در این روش، علاوه بر استفاده محدود و هدفمند از حشرهکشها، میتوان از دشمنان طبیعی، روشهای زراعی مناسب و تغذیه بهینه گیاه برای کاهش جمعیت کرم غوزه بهره برد. سمپاشی آخرین گزینه در این سیستم است.
۱٫ کنترل بیولوژیک
عوامل طبیعی مانند شکارگرها و پارازیتوئیدها نقش مهمی در کنترل جمعیت کرم غوزه دارند. استفاده بیرویه از حشرهکشها میتواند این کنترل طبیعی را مختل کرده و باعث طغیان آفت شود. از جمله حشرات مفید در مزارع ایران میتوان به بالتوریها، کفشدوزکها و زنبورهای پارازیتوئید اشاره کرد.
روشهای بیولوژیک مؤثر شامل:
- رهاسازی زنبور تریکوگراما: حداقل ۵۰۰ هزار زنبور در هر هکتار و در سه نوبت، باعث تلفات قابل توجه تخم کرم غوزه میشود.
- زنبور پارازیتوئید براکون: با تعداد ۱۰ هزار عدد در هکتار، به لاروهای متوسط و درشت آسیب میرساند.
- حشرهکشهای میکروبی: مانند Bacillus thuringiensis و ویروس چندوجهی هستهای (N.P.V), که لاروها را هدف قرار میدهند.
۲٫ کنترل زراعی کرم غوزه پنبه
کنترل زراعی یکی از ارکان اصلی مدیریت تلفیقی آفات (IPM) است. اجرای درست روشهای کشاورزی میتواند جمعیت کرم غوزه پنبه و شدت خسارت آن را به میزان زیادی کاهش دهد. مهمترین اقدامات عبارتاند از:
استفاده از ارقام مقاوم و تراریخته
با کشت پنبههای تراریخته مانند بولگارد ۲ در برخی کشورها خسارت کرم غوزه و چند آفت دیگر کاهش یافته است. در ایران نیز نتایج اولیه مثبت بوده، اما گسترش این ارقام نیازمند بررسیهای دقیقتر اکولوژیکی و اقتصادی است.
مدیریت تغذیه و آبیاری گیاهان
بوتههایی که پرآب بوده و رشد رویشی شدید دارند، برای آفت کرم غوزه جذابتر هستند. رعایت تعادل در مصرف کودهای نیتروژنی، استفاده از کودهای پتاسیم برای تقویت مقاومت گیاه، آبیاری منظم و تراکم مناسب کاشت، رشد بیرویه را کنترل کرده و حساسیت گیاه به آفات و بیماریها را کاهش میدهد. کوددهی باید بر اساس نتایج آزمون خاک انجام شود تا هم نیاز گیاه تأمین شود و هم از مصرف بیش از حد نیتروژن که حساسیت به آفات را افزایش میدهد، جلوگیری شود.
زودرسی محصول
با انتخاب تاریخ کاشت مناسب و استفاده از ارقام زودرس، میتوان زمان حساس گیاه را از اوج فعالیت آفت جدا کرد. تغذیه متعادل، کاربرد مواد برگریز و پرهیز از آبیاری بیش از حد نیز به زودرسی و کاهش خسارت کمک میکند.
شخم عمیق
شخم عمیق، شفیرههای زمستانگذران را در خاک مدفون کرده و جمعیت اولیه آفت را کم میکند.
استفاده از بذر سالم و تأییدشده
کاربرد بذرهای گواهیشده و کرکگیریشده از مؤسسات معتبر خطر آلودگی مزرعه را کاهش میدهد. برخی ارقام با تیپ بسته مقاومت نسبی بیشتری در برابر تغذیه لاروها نشان میدهند.
بهداشت زراعی و پیشگیری
بهداشت زراعی مجموعه اقداماتی است که از ایجاد شرایط مطلوب برای گسترش آفت جلوگیری میکند، از جمله:
- حذف بقایای آلوده و ساقههای باقیمانده پس از برداشت.
- استفاده بهموقع از مواد برگریز برای برداشت مکانیزه.
- اجتناب از کشت پنبه در مجاورت میزبانهای مشترک مانند ذرت، لوبیا و گوجهفرنگی.
- مبارزه با علفهای هرز میزبان مانند کنف وحشی.
- ضدعفونی بذر با حشرهکشهایی مثل لاروین برای پیشگیری از آلودگی اولیه.
۳٫پایش و زمانبندی کنترل شیمیایی کرم غوزه
برای برنامهریزی سمپاشی کرم غوزه پنبه، پایش دقیق جمعیت آفت ضروری است. شمارش روزانه پروانهها و لاروها، زمان مناسب سمپاشی را تعیین میکند تا بیشترین اثرگذاری حاصل شود.
در مناطق مرکزی ایران مانند گرمسار، پایش باید از هنگام ظهور غوزهها آغاز و تا رسیدن بیشتر غوزهها ادامه یابد.
در هر بازرسی، پنج بوته کنار هم بررسی میشوند: یک بوته بهطور تصادفی و چهار بوته کناری آن.
حداقل بررسی ۱۰۰ بوته برای تعیین جمعیت آستانه کنترل لازم است.
آستانه سمپاشی:
سمپاشی اول: ۲۰ کرم کوچک در هر ۱۰۰ بوته.
سمپاشی دوم: ۸ کرم کوچک در همان تعداد بوته.
لاروهای سنین بالاتر مقاومتر هستند، بنابراین سمپاشی باید روی لاروهای سن پایین (سن ۱ و ۲) انجام شود.
استفاده از تلههای نوری و فرمونی پیشآگاهی از جمعیت آفت را فراهم کرده و سمپاشی هدفمند را ممکن میکند. خسارت لاروهای سن پایین معمولاً به صورت خشک شدن چند غوزه جوان با سوراخهای مشخص دیده میشود.
کنترل شیمیایی
سمپاشی شیمیایی آخرین مرحله در مدیریت تلفیقی آفات (IPM) است و تنها زمانی انجام میشود که جمعیت آفت از حد آستانه اقتصادی بالاتر رفته باشد و بوتهها دارای تعداد کافی غنچه و غوزه سبز باشند.
پس از شروع باز شدن غوزهها، سمپاشی معمولاً ضرورتی ندارد.
نکات مهم برای اثربخشی سمپاشی:
- از آب صاف، غیرشور و با اسیدیته خنثی استفاده کنید.
- در صورت استفاده از آب شور یا قلیایی، مواد کاهنده pH اضافه کنید.
- از سورفاکتانتها و روغنهای مناسب برای بهبود پخش و چسبندگی قطرهها استفاده کنید.
- سمپاشی را در ساعات پایانی روز (پس از ساعت ۱۷) انجام دهید تا تبخیر کاهش یابد و نور خورشید اثر سم را کم نکند.
- از سلامت همزن مخزن اطمینان حاصل کنید و محلول را بهطور پیوسته مخلوط کنید.
- از اختلاط بیرویه سمها و کودهای شیمیایی پرهیز کنید. در صورت اختلاط، از قابلیت ترکیب مواد اطمینان حاصل شود.
