انار یکی از مهم‌ترین محصولات باغی ایران است که علاوه بر مصرف داخلی، جایگاه ویژه‌ای در صادرات دارد. اما آفتی به نام کرم گلوگاه انار (Ectomyelois ceratoniae) سال‌هاست که تهدید جدی برای این محصول به شمار می‌رود. خسارت این آفت نه تنها باعث کاهش کمیت و کیفیت میوه می‌شود، بلکه بازارپسندی و ماندگاری انار را نیز به شدت تحت تأثیر قرار می‌دهد. شناخت دقیق این آفت، علائم و روش‌های کنترل آن، نخستین گام برای مدیریت موفق و کاهش خسارت است. در این مقاله به معرفی کامل کرم گلوگاه انار، علائم آلودگی و راهکارهای نوین مبارزه خواهیم پرداخت.
میزبان‌های کرم گلوگاه:
کرم گلوگاه انار در تمام مناطق کشت انار در ایران انتشار دارد و درخت انار میزبان اصلی آن است. علاوه بر انار، این آفت می‌تواند روی درختان دیگر مانند پسته و انجیر نیز زندگی و خسارت وارد کند، اگرچه شدت آلودگی در این میزبان‌ها کمتر از انار است.
ویژگی‌های ظاهری آفت:
- حشره بالغ: پروانه‌ای کوچک با رنگ عمومی خاکستری مایل به قهوه‌ای است، بال‌های جلویی دارای نوار زیگزاگی روشن و بال‌های عقبی سفید هستند.
- تخم: بیضی و کمی کشیده، در ابتدا قرمز و با نزدیک شدن به مرحله تفریخ کم‌رنگ شده و در نهایت سفید مایل به زرد می‌شود.
- لارو: رنگ لارو بسته به نوع تغذیه از کرم روشن تا صورتی و قرمز تغییر می‌کند.
- شفیره: به رنگ قهوه‌ای روشن و طول حدود ۹ میلی‌متر، پناهگاه خود را معمولاً داخل میوه‌های آلوده یا زیر برگ‌های ریخته شده و خاک اطراف تنه درخت انتخاب می‌کند.
زیست‌شناسی کرم گلوگاه انار
کرم گلوگاه انار زمستان را به صورت لاروهای سنین آخر در داخل تاج میوه، میوه‌های آلوده یا زیر پوست تنه درختان سپری می‌کند. در این دوره، لاروها فعالیت چندانی ندارند و اغلب در همان محل باقی می‌مانند.
با گرم شدن هوا در بهار، لاروهای زمستان‌گذران به مرحله شفیرگی وارد می‌شوند و پروانه‌های بالغ بسته به شرایط اقلیمی، معمولاً از اواخر فروردین تا اوایل اردیبهشت ظاهر می‌گردند. پس از جفت‌گیری، حشره ماده تخم‌های خود را عمدتاً روی میله، پرچم و گاهی دیواره داخلی تاج میوه قرار می‌دهد. هر ماده قادر است در هر نوبت حدود ۱۰۰ تخم بگذارد که بسته به دمای محیط طی ۸ تا ۱۰ روز تفریخ می‌شوند.
دوره لاروی حدود ۲۳ روز طول می‌کشد. لاروها پس از پایان تغذیه، دوباره به تاج میوه بازمی‌گردند و با تنیدن پیله‌ای ظریف، وارد مرحله شفیرگی می‌شوند. این مرحله معمولاً بین ۷ تا ۱۰ روز به طول می‌انجامد.
به طور کلی، طول یک نسل کرم گلوگاه انار حدود ۳۵ روز است و این آفت می‌تواند در طول سال بین ۴ تا ۵ نسل تولید کند. فعالیت آفت از زمان گل‌دهی درخت انار تا برداشت محصول ادامه دارد و آگاهی از این چرخه زیستی نقش مهمی در طراحی و اجرای برنامه‌های مبارزه تلفیقی (IPM) برای کاهش خسارت دارد.
خسارت کرم گلوگاه انار
مهم‌ترین خسارت کرم گلوگاه انار ناشی از تغذیه لاروهاست. لاروهای جوان پس از خروج از تخم، ابتدا در تاج میوه حرکت کرده و سپس با ایجاد سوراخ وارد میوه می‌شوند. آنها از دانه‌ها و بافت داخلی تغذیه کرده و موجب لکه‌های قهوه‌ای و ترک‌خوردگی در پوست میوه می‌گردند. در هر میوه ممکن است تا چهار لارو وجود داشته باشد.
انواع خسارت:
- پوسیدگی و ترشیدگی میوه
ورود لارو به درون میوه شرایط رشد قارچ‌های بیماری‌زا را فراهم می‌کند. کپک‌های سبز و سیاه به‌تدریج بافت میوه را آلوده کرده و باعث ترشیدگی شدید می‌شوند. این عارضه اصلی‌ترین دلیل نامرغوبی و غیرقابل‌مصرف شدن میوه است.
۲٫ ترکیدگی میوه
تغذیه لارو نزدیک به پوست، همراه با نوسانات دما و رطوبت، موجب ترکیدن میوه می‌شود. این حالت بیشتر در میوه‌های رسیده دیده می‌شود.
۳٫ ریزش میوه
در نسل اول آفت، به دلیل کوچکی میوه‌ها، ریزش شدیدی رخ می‌دهد. در نسل‌های بعدی شدت ریزش کاهش می‌یابد، اما همچنان می‌تواند بین ۳۰ تا ۷۰ درصد محصول را از بین ببرد.
۴٫ انتقال آلودگی به انبار
وجود تخم یا لاروهای پنهان در میوه‌های سالم ظاهری، آلودگی را به انبار یا سردخانه منتقل کرده و خسارت پس از برداشت را ادامه می‌دهد.
میزان خسارت در ارقام مختلف
شدت خسارت کرم گلوگاه انار به رقم و زمان رسیدن میوه بستگی دارد:
- در ارقام زودرس و میوه‌های شیرین با پوست نازک، آلودگی بسیار شدید بوده و گاهی تا ۹۰ درصد محصول را درگیر می‌کند.
- در ارقام دیررس با پوست ضخیم، مقاومت نسبی مشاهده می‌شود، اما به دلیل همزمانی رسیدگی میوه با اوج جمعیت آفت، خسارت همچنان بالاست.
کنترل تلفیقی کرم گلوگاه انار
اقدامات پیشگیرانه
- انتخاب ارقام مقاوم یا متحمل: ملس اصفهان، نادری، بادرود، ساوه و ارقام پوست سفید یا شیرین
- اجتناب از کاشت مخلوط با درختان میزبان نظیر انجیر و پسته
- کاشت اصولی نهال: برای کاشت اصولی، نهال‌ها باید در گودال‌هایی به ابعاد حدود یک متر مکعب قرار گیرند و پر کردن گودال با خاک زراعی و کود آلی پوسیده انجام شود. طوقه نهال باید کمی بالاتر از سطح خاک قرار گیرد تا از تماس مستقیم با آب جلوگیری شود. همچنین رعایت فاصله مناسب بین درختان، به بهبود رشد ریشه و تاج درخت کمک کرده و تراکم آفات را کاهش می‌دهد.
- آبیاری منظم اهمیت ویژه دارد؛ تنش آبی باعث ترکیدگی میوه و افزایش تخم‌ریزی کرم گلوگاه می‌شود و فعالیت دشمنان طبیعی مانند زنبور تریکوگراما را کاهش می‌دهد. در خاک‌های سبک هر هفته و در خاک‌های سنگین هر ده روز یکبار آبیاری توصیه می‌شود، به ویژه در دو نوبت اولیه بعد از گل‌دهی که بیشترین تأثیر را بر کیفیت و تعداد میوه دارد. برنامه‌ریزی و مدیریت بهینه آبیاری محصولتان از طریق بخش برنامه آبیاری اپلیکیشن مزرعه قابل انجام است.
- تغذیه بهینه درختان مقاومت طبیعی آنها را افزایش می‌دهد و با کوددهی مناسب می‌توان رشد سالم و کیفیت میوه را تضمین کرد.
چال‌کود
- زمان ایجاد: هر سه تا چهار سال یک بار، ترجیحاً قبل از شروع رشد بهاره.
- نحوه حفر: حفر گودال‌های کوچک در نیمه خارجی سایه‌انداز تاج درخت.
- ترکیب کود: ترکیب کود حیوانی پوسیده با کود توصیه‌شده از کلینیک مزرعه.
۶٫ هرس درختان (هرس زمستانه و هرس سبز در طول فصل رشد)
هرس مناسب شاخه‌ها باعث توزیع بهتر مواد غذایی و کاهش خسارت آفت می‌شود.
۷٫ پوشش سبز در باغ
پوشش سبز، رطوبت خاک را حفظ و تبخیر زیاد را کاهش می‌دهد، علاوه بر آن از دشمنان طبیعی آفت حمایت می‌کند. کشت گیاهان شهدزا و ترجیحاً گل سفید
۸٫ بهداشت باغ
- حذف بقایا و علف‌های هرز در باغ.
- شخم و یخ‌آب زمستانه برای کاهش مخزن زمستانه آفت.
چگونه کرم گلوگاه انار را بدون استفاده از سموم کنترل کنیم؟
- جمع‌آوری میوه‌های آلوده
- از اواخر بهار (شروع فعالیت نسل اول آفت ) تا پایان فصل برداشت ، هر ۱۵ روز یکبار که تاثیر بسزایی در کاهش آلودگی دارد.
- انارهای پوسیده، باقی‌مانده روی درخت یا کف باغ و میوه‌های سایر میزبانان آفت (انجیر، بادام، پسته و …) باید تا پایان اسفند جمع‌آوری شوند تا ذخایر زمستانه کاهش یابد.
- میوه‌های جمع‌آوری‌شده در قفس‌های توری مش ۱۸ قرار داده شوند تا دشمنان طبیعی (زنبورهای تریکوگراما و کفشدوزک‌ها) بتوانند فعالیت خود را ادامه دهند و کرم‌ها از بین بروند.
- انارهای آلوده در زمان برداشت محصول نباید جمع‌آوری شوند تا تخم‌ریزی آفت روی آنها انجام شود و جمعیت آفت به سایر میزبانان هدایت نشود.
- عملیات پاکسازی باغات و جمع آوری انارهای آلوده باید بصورت همگانی و در کل منطقه انجام گردد.
۲٫ پرچم‌زدایی و تاج‌تراشی
پرچم‌های خشک گل‌ها حدود ۲–۳ هفته پس از اوج گل‌دهی (دهه آخر خرداد) (در زمانی که میوه به اندازه یک گردو می باشد) توسط دستگاه‌های تاج‌تراش حذف شوند.
این کار هم از نظر کاهش تخم‌ریزی آفت و هم رعایت مقررات صادرات اهمیت دارد.
۳٫ پوشش‌گذاری تاج میوه
تاج میوه‌ها مهم‌ترین مسیر ورود آفت است. پوشش‌دهی تاج با توری پارچه‌ای مش ۴۰ یا پلیمر صمغ گیاهی ۰.۲۵٪ در زمان‌های مناسب (۲، ۴ و ۸ هفته پس از ظهور گل یا دو بار در خرداد) باعث کاهش تخم‌ریزی و خسارت می‌شود.
۴٫ استفاده از جلب‌کننده‌ها و دورکننده‌ها
- فرمون جنسی: تله‌های دلتا سفید آغشته به فرمون در ارتفاع ۱.۵ متری و جهت جنوب نصب می‌شوند. هر ۲–۴ هفته فرمون یا تله‌ها تعویض می‌شوند.
- استفاده از شب‌پره‌های ماده باکره: جایگزین فرمون مصنوعی در تله‌ها برای شکار انبوه حشرات نر و اخلال در جفت‌گیری نسل‌های بعدی.
۵٫ کائولین
کائولین ماده‌ای معدنی است که با ایجاد پوشش سفید روی میوه و برگ‌های درخت انار، آفت را از باغ دور کرده و تخم‌ریزی آن روی میوه را کاهش می‌دهد. محلول‌پاشی با کائولین ۵٪ در چهار نوبت و به فواصل ۴ هفته، به‌ویژه در ترکیب با پرچم‌زدایی در خرداد ماه، تا ۹۰٪ از آلودگی میوه‌ها به کرم گلوگاه را کاهش می‌دهد.
۶٫ انغوزه
اسانس گیاه انغوزه خاصیت دورکنندگی برای حشره ماده کرم گلوگاه دارد و رفتار تخم‌ریزی آن را بازدارنده می‌کند. توجه داشته باشید که انغوزه به تنهایی جمعیت آفت را کاهش نمی‌دهد و ممکن است آفت پس از مدتی به آن سازش پیدا کند. ترکیب انغوزه با فرمون جنسی به روش «راندن و ربودن» باعث هدایت آفت و کاهش خسارت می‌شود؛ انغوزه برای راندن و فرمون برای جلب و شکار استفاده می‌شود. قرار دادن یک گرم عصاره گیاه آنغوزه در زیر تاج درخت باعث دور شدن پروانه آفت از باغ می شود.
۷٫ مبارزه بیولوژیک با استفاده از زنبور تریکوگراما
از میان دشمنان طبیعی کرم گلوگاه انار، مهم‌ترین نقش را زنبور پارازیت تریکوگراما ایفا می‌کند. این زنبور تخم‌های خود را داخل تخم آفت قرار می‌دهد و لاروهایش با تغذیه از جنین، تخم آفت را نابود می‌کنند.
اهمیت زنبور تریکوگراما
در نسل‌های اول و دوم فعالیت کمی دارد، اما از نسل سوم به بعد می‌تواند تا ۶۰ درصد تخم‌های آفت در شهریور ماه را نابود کند. همین ویژگی باعث شده پرورش و رهاسازی کنترل‌شده این زنبور یکی از مؤثرترین روش‌های مبارزه بیولوژیک علیه کرم گلوگاه باشد.
نکات اجرای کنترل بیولوژیک:
- زمان مناسب رهاسازی: قبل از طلوع آفتاب یا بعد از غروب خورشید، باغ باید پیش از رهاسازی آبیاری شود.
- تکرار عملیات: هر ۱۰ تا ۱۵ روز یکبار تا زمان برداشت محصول انجام می‌شود.
- نصب کارت‌ها: در قسمت‌های مناسب تاج درخت و در جهت تابش نور و وزش باد نصب می‌شوند تا کارایی بیشتری داشته باشند.
- پیش‌بینی اوج تخم‌ریزی آفت از طریق تله فرمونی یا قفس‌های توردار حاوی میوه‌های آلوده سال قبل انجام گیرد.
- مراقبت از خسارت مورچه به شفیره‌های زنبور با نصب کارت‌ها و نخ نامریی ضروری است.
- زنبور پارازیتوئید تریکوگراما برای کنترل کرم گلوگاه انار، به میزان ۶۰ گرم پیش‌شفیره در هر هکتار (معادل ۶۰۰۰ تریکوکارت یک‌صدم گرمی) در ۸ تا ۱۰ نوبت رهاسازی می‌شود.
مبارزه شیمیایی با کرم گلوگاه انار
پژوهش‌ها نشان داده‌اند که استفاده از سموم شیمیایی در کنترل کرم گلوگاه انار بی‌اثر و حتی مضر است:
لارو آفت داخل تاج میوه قرار دارد، بنابراین سمپاشی به آن نمی‌رسد.
- استفاده از سموم فسفره باعث طغیان کنه قرمز انار شده و در نتیجه برگ‌ریزی، ضعف و کاهش رشد درخت رخ می‌دهد.
- به همین دلیل سمپاشی توصیه نمی‌شود و تنها روش‌های زراعی، مکانیکی و بیولوژیک می‌توانند در مدیریت این آفت موثر باشند.
