گیاهان زراعی برای رشد خود به آب، نور و عناصر غذایی نیاز دارند. اگر کشاورزان به صورت مداوم و پیاپی در یک محل هر ساله و یک نوع محصول بکارند، عناصر غذایی موجود در خاک کاهش می‌یابند، درنهایت خاک دچار فرسایش می‌شود و کیفیت آن پایین می‌آید. به‌علاوه محصولات دچار مشکلاتی مانند علف‌های هرز، بیماری‌های گیاهی و آفات خواهند شد. بنابراین کشاورزان میتوانند با کاشت دوره ای محصولات مختلف در قطعه زمین به بهبود حاصلخیزی خاک، حفظ رطوبت خاک، کنترل علف‌های هرز، بیماری‌ها و آفات و … کمک نمایند.
در اصطلاح کشاورزی به این فعالیت تناوب کشت یا تناوب زراعی به کشت محصولات مختلف به‌طور متوالی و با یک ترتیب مشخص در یک قطعه زمین خاص در طول زمان اشاره دارد و برخلاف کشت متوالی محصولات مختلف یا توالی تصادفی محصولات است. تناوب کشاورزی در دیرباز بین کشاورزان مرسوم بوده و تاثیر بسزایی داشته است.
تناوب کاشت سیستمی برای طراحی یک برنامه چرخشی بین محصولات مختلف در یک قطعه زمین، با هدف کاهش نیاز به کودهای شیمیایی، سموم دفع آفات و علف کش‌ها است. این روش پرورش محصولات کشاورزی در بین کشاورزان موفق در طی چندین نسل معمول بوده‌است و امروزه برای کشاورزانی که می‌خواهند علاوه بر تأمین مواد غذایی مورد نیاز خود از سلامت و کیفیت این محصولات نیز اطمینان حاصل کنند، از اهمیت فوق‌العاده ای برخوردار است.
هدف از تناوب کشت
۱٫ حفظ و افزایش حاصلخیزی خاک
۲٫ جلوگیری از فرسایش خاک
۳٫ جلوگیری از زیاد شدن مواد سمی خاک
۴٫ کنترل علف های هرز
۵٫ کنترل آفات و بیماری های گیاهی
۶٫ استفاده مناسب از منابع آب آبیاری
۷٫ توزیع نیروی انسانی و ماشین آلات
۸٫ عوامل اقتصادی
مزایای اصلی تناوب کشت
بهبود حاصلخیزی و ساختار خاک:
تناوب کشت با بهبود شرایط شیمیایی و فیزیکی خاک، باعث افزایش حاصلخیزی و بهبود ساختار خاک خواهد شد. حبوبات با تثبیت نیتروژن موجود در جو را با کمک ریشه باعث میشوند ازت مورد نیاز محصولات بعدی فراهم شود. گیاهانی که دارای ریشه عمیق هستند نیز میتوانند عناصر با ارزشی مانند فسفر و پتاسیم را از عمق خاک جذب کنند و در دسترس محصولات بعدی و گیاهانی که ریشه کم‌عمق‌تری دارند، قرار دهند. قرارگیری یونجه در چرخش باعث کاهش تراکم ذرات خاک و در نتیجه بهبود وضعیت خاک خواهد شد.
کنترل آفات و بیماری‌ها:
تناوب زراعی برای کنترل بیماری هایی که میزبان گیاهی کمی دارند و برای رشد و بقای خود به محصولات مختلف یا باقیمانده‌های گیاهی موجود در خاک نیاز دارند و یا روی آفاتی که در خاک زمستان گذرانی می کنند، موثر است. برای کنترل این بیماری‌ها فقط کافی است که بلافاصله پس از محصول میزبان، محصولی غیر میزبان بکارید تا از رشد آفات و بیماری ها جلوگیری کند. در این شرایط، بقایای محصول کاهش می‌یابد و در نتیجه شرایط لازم برای زنده ماندن و گسترش فراهم نخواهد شد. برای مثال، نوعی نماتد انگلی سویا که منجر به ایجاد غده در ریشه گیاه می‌شود را می‌توان با تناوب سویا، گندم و ذرت کنترل کنید.
کنترل علف‌های هرز:
در طی تناوب، بین علف‌های هرز و محصول کاشته شده رقابتی بر سر منابع و مواد غذایی ایجاد می‌شود که درنهایت منجر به از بین رفتن علف هرز خواهد شد.
افزایش مواد آلی خاک:
با اعمال چرخش محصول، مواد آلی مانند کودهای سبز، بقایای گیاهی و بقایای محصول به خاک افزوده میشوند. ازآنجایی که مواد آلی به‌سرعت تخریب نمی‌شوند؛ در نتیجه با انجام تناوب، دیگر نیازی به خاک‌ورزی نخواهد بود. افزایش مواد آلی باعث بهبود نفوذپذیری خاک و افزایش ظرفیت نگهداری آب خواهد شد.
کنترل فرسایش:
تناوب محصول، ساختار خاک را بهبود می‌بخشد و با کاهش میزان خاکی که در معرض باد و آب قرار می‌گیرد به کنترل فرسایش کمک خواهد کرد. محصولات پوششی که در تناوب قرار می‌گیرند تأثیر قطعات باران را به حداقل می‌رسانند، از جابجایی ذرات خاک و جدا شدن رسوب جلوگیری می‌کنند، سرعت حرکت آب‌های سطحی را کاهش می‌دهند و از فرسایش و در نتیجه تلفات خاک پیشگیری خواهند کرد.
بهبود تنوع زیستی:
تناوب محصول می‌تواند در ریشه‌ها و بقایای محصولات تغییر ایجاد کند و تنوع زیستی خاک را بهبود بخشد. جوامع میکروبی موجود در خاک محصولاتی مانند ذرت که نسبت کربن به نیتروژن آن‌ها بالا است، از محصولاتی که در مرحله بعدی تناوب کاشته میشوند و نسبت کربن به نیتروژن پایین‌تری دارند پشتیبانی می‌کند.
افزایش عملکرد محصول:
فواید تناوب کشت فقط محدود به بهبود ساختار خاک نمی‌شود؛ بلکه افزایش عملکرد و برداشت محصول را نیز به دنبال خواهد داشت. ازآنجایی‌که در این روش انواع مختلفی از محصولات کاشته می‌شود، کشاورز پس از فصول برداشت، محصولات متنوعی خواهد داشت و به علاوه میزان ۱۰ الی ۲۵ درصد باعث افزایش عملکرد محصول می‌شود. برای مثال اگر سویا و ذرت در تناوب قرار گیرند، عملکردشان به‌اندازه ۱۰ درصد از زمانی که به‌طور جداگانه و متوالی کاشته میشوند بیشتر خواهد شد.
کاهش ریسک اقتصادی:
کشت محصولات متنوع باعث افزایش مقاومت در برابر شرایط نامساعد آب و هوایی می‌شود. برای مثال، بعضی از محصولات مقاومت بالایی در برابر سیلاب دارند؛ در حالی که بعضی دیگر میتوانند خشکی را تحمل کنند. کشت محصولات متنوع به‌صورت متناوب، تأثیر آب‌وهوای نامساعد را کاهش میدهد و در نتیجه ریسک اقتصادی را به حداقل می‌رساند.
تناوب
توصیه ها:
- در یک برنامه تناوب زراعی کشت محصولات انتخاب شده باید از نظر اقتصادی مقرون به صرفه باشد.
- از کاشت پشت سر هم گیاهان هم خانواده و گیاهان دانه ای مثل غلات و حبوبات تا حدامکان خودداری شود.
- از کاشت گیاهانی که دارای آفات و بیماری مشترک هستند خودداری شود.
- ذرت شیرین، حبوبات و دانه‌های روغنی گزینه‌های خوبی برای قرار گرفتن در تناوب زراعی محصولات شما هستند. ریشه‌های عمیق ذرت شیرین، شرایط خاک را برای کشت بعدی بسیار مساعد می‌سازد. همینطور، حبوبات با توجه به غنی‌سازی خاک از نظر نیتروژن، باعث تقویت شرایط تغذیه‌ای گیاه بعدی میشوند. از این رو، محصولات نیترات دوست مثل سبزیجات برگی از جمله گل کلم بهتر است بعد از نخود و لوبیا کشت شوند.
- اما سیب‌زمینی را بعد از کلم و کاهو کشت نکنید. چرا که، سیب‌زمینی محصولی ازت دوست است و از آنجا که سبزیجات برگی، نیتروژن خاک را تخلیه می‌کنند، شما مجبور خواهید بود تا کود زیادی را برای برداشت محصول خوب مصرف کنید.
- گیاهان ریشه‌ای مثل هویج و چغندر قند را در خاک های بسیار حاصل‌خیز و غنی از مواد غذایی ازجمله نیتروژن کشت نکنید. زیرا گیاه کشت شده، بیشتر حالت رویشی داشته و غالب مواد غذایی موجود در خاک را صرف تولید برگ و اندام هوایی می‌کند و محصول نهایی ضعیفی خواهد داشت.
برای گندم که یک محصول استراتژیک محسوب می‌شود، برنامه تناوب را می‌توان بدین شکل متصور شد:
الف) کلزا – گندم – ذرت علوفه‌ای – سیب‌زمینی
ب) کلزا – گندم – ذرت علوفه‌ای – چغندرقند
تناوب زراعی شاید در ظاهر کاری مشکل باشد و کشاورز با تصور به اینکه کاشت یه محصول را به طور دقیق بلد است و ریسک کاشت محصول دیگر را نمیکند، ولی این کار باعث در پی داشتن مزایا و فوایدی است که ریسک کاشت محصولی خارج از حیطه کشاورز را کاهش میدهد. تناوب زراعی می تواند باعث کاهش نیاز به مصرف سموم برای کنترل آفات و بیماری و علف هرز شود که یکی از اصلی ترین دغدغه های روز کشاورزی در دنیا است.
