يونجـه از مهمتریـن گياهـان علوفـهای بـرای دامـداران در ایـران و در سطح جهان است. زراعت یونجه بـرای کشـورهایی کـه دارای دامداریهای بزرگ و مدرن هستند به عنـوان زراعت استراتژیک محسوب می گردند. این گیاه اولین گیاه اهلی شده که از دیر باز در ایران کاشته می شده و از آن برای تغذیه حیوانات استفاده می شده است و بعد ها از ایران به یونان و روم و سراسر جهان پراکنده شده است.
یونجـه بـه علـت بالا بـودن ارزش غذايـي آن، داشـتن مواد مغذی فراوان، افزایش حاصلخیزی خاک، تثبیت زیستی نیتروژن گازی، توانایی کاهش انتشار گازهای گلخانه ای و امکان کاشت در اقلیم های مختلف بـه ملکه ی نباتات علوفه ای یا طلای سبز مشهور شـده اسـت. یونجه برای تامین غذای دام، اصلاح بافت خاک و کود سبز به صورت یکساله و چندساله کاشته میشود.
از یونجه برای علوفه سبز، علوفه ی خشک، سیلو شده، علوفه مخلوط، پودر یونجه، قرص های یونجه و در چراگاه ها برای خوراک دام استفاده میشود. اين گياه در اصلاح خواص فيزيکي خاک نقش چشمگیری دارد. از مـزارع يونجـه بـراي پـرورش زنبورعسـل نيـز اسـتفاده میشـود. از کلروفیل برگ گیاه یونجه در صنایع داروسازی براي از بین بردن بو در خمير دندان و صنایع صابون سازی براي رنگ صابون و دیگر موارد درمانی در طب سنتی استفاده میشود.
خاک مناسب برای کاشت یونجه:
یونجه را میتوان در طیف وسیعی از خاک ها کاشت با این حال که در زمین های عمیق و خاکی با بافت سبک ( لومی شنی، لومی سیلیسی، لومی رسی) که خاک زیرین قابل نفوذ و با زهکش طبیعی است بهترین محصول به دست می آید. یونجه زار ها یکبار در هفته آبیاری می شوند پس خاک باید توانایی ذخیره آب داشته باشند. زراعت یونجه در خاک های رسی بسیار دشوار است و آبیاری در این خاک ها حالت غرقابی پیدا میکند و یونجه به تنش غرقابی حساس است.
شرایط اقلیمی:
تحمل سرما، گرما، خشکی و رطوبت در یونجه باعث توسعه ی کشت آن در سراسر جهان شده است.
نیاز آبی:
در زمان انتخاب محل کشت باید از وجود منابع آبی کافی و با کیفیت اطمینان حاصل کرد چون در صورت کمبود آب، سایر اقدامات زراعی هم موثر نخواهد شد. با اینکه یونجه بخاطر داشتن ریشه ای بسیار عمیق و قوی به استرس های محیطی و خشکی مقاوم است و در دوره های طولانی خشکی را به خوبی تحمل می نماید ولی در استرس خشکی طی ۴۵ تا ۶۰ روز خشک خواهد شد.
برای برداشت محصولی با کیفیت و کمیت بالا نباید رطوبت خاک به کمتر از ۶۰ درصد برسد. یونجه نسبت به گیاهان زراعی دیگر نیاز آبی به نسبت بالایی دارد. آبیاری بیش از حد باعث بروز بیماری های قارچی طوقه و ریشه میشود. میزان آب مورد نیاز یونجه بسته به فصل کاشت، رقم مورد کشت، بافت خاک، میزان وزش باد، درجه حرارت هوا و … متفاوت است.
در اولین مرحله از آبیاری بعد از کاشت بذر، باید دقت شود که زمین رطوبت لازم تا مرحله جوانه زنی حفظ کند، یعنی در زمان کوتاهی بعد از آبیاری اول که زمین هنوز خشک نشده است، آبیاری در مزارع یونجه ممکن است به صورت بارانی، نشتی یا کرتی انجام گیرد. واکنش یونجه به آبیاری کرتی اغلب خوب است، در مناطق گرم و خشک برای حفظ مزرعه از آسیب باید بعد از برداشت علوفه اقدام به آبیاری کرد. آبیاری در مراحل رشد بر حسب دمای محیط و شدت تبخیر و تعرق بسته به منطقه هر ۳ هفته یکبار انجام گیرد. در اراضی شیبدار و سطوح بالای کشت، آبیاری بارانی روشی سودمند و مفید است.
نیاز دمایی:
بهترین دما ی خاک برای جوانه زنی بذور یونجه ۱۸ تا ۲۹ درجه سانتی گراد است. دما بهینه به سرعت جوانه زنی بذور کمک میکند اگر شرایط محیطی برقرار باشد بذر بعد ۲۴ تا ۴۸ ساعت جوانه میزند.
یونجه به دمای نسبتا بالا مقاوم است و رشد آن تا ۵۵ درجه بالای صفر هرچند کم ادامه دارد. در مناطق دارای زمستان ملایم هم رشد خود را ادامه میدهد ولی میزان عملکرد آن کاهش میابد. یونجه نسبت به درجه دمای بالای خاک بسیار حساس است و باعث پژمردگی ریشه ها و در برخی موارد باعث مرگ گیاه میشود.
بهترین نقاط کشت یونجه مناطقی است که درجه دمای آن از ۲۵-۲۸ بیشتر نشود و سالانه مجموع دما حدود ۳۰۰۰ درجه سانتی گراد باشد. درمای بالا باعث به گل رفتن زودتر گیاه میشود یعنی گلدهی آن سریع تر میشود و باعث کوتاه شدن طول دوره رشدی میشود. یونجه نسبت به دمای پایین مقاومت خوبی دارد و میتواند تا دمای منفی ۲۵ درجه را تحمل کند و یا حتی وقتی زمین دارای برف است تا حدود منفی ۴۰ درجه را تحمل میکند.
نیاز نوری:
یونجه از نظر واکنش به طول دوره نوردهی بی تفاوت یا خنثی است. اما به آفتاب یا نور بیار شدید نیاز دارد مثلا در روز های آفتابی که هوا صاف است این گیاه رشد خوبی دارد.
هوادهی:
در مزارع کـه کشت به صورت خطی یا حتی درهم ولی به صورت شیار کشی انجـام می شـود، میتـوان فاصله بین خطوط یـا ردیف ها را در فصل خواب یونجـه و قبـل از بیداری و شـروع در اثر آبیاری مکرر و چرای دام و فعالیت آن (اواخر زمستان) کولتیواتور زد. زمین یونجه معمولا همچنین تردد ماشین آلات متعدد برداشت، مقداری فشرده میشود و ریشه گیاه به سختی میتواند به حیات خود ادامه دهد. برای رفع این مشکل توصیه میشود هر ساله قبل شروع فعالیت خاک را تا عمق ۱۵ سانتی متری کولتیواتور زد. استفاده از کولتیواتور باعث نفوذ بهتر هوا به خاک و هوا رسی به ریشه گیاه میشود.
تاریخ کاشت:
امکان کاشت در فصول بهار و پاییز اواخر تابستان وجود دارد اما کشت پاییزه از بهاره بهتر است. در مناطقی که زمستان ها بسیار سرد است کشت بهاره را ترجیح میدهند زیرا باعث میشود گیاهچه های جوان که ریشه قوی ندارد در اثر سرمای زمستان از بین بروند.
کشت پاییزه باید زمانی انجام گیرد که تا قبل رسیدن سرمای هوا به اوج خود گیاه به اندازه کافی رشد کرده و قوی باشد، این شرایط در مناطق معتدل و تمام مناطق گرمسیر و نیمه گرمسیر مثل خوزستان مطرح است.
عمق کاشت:
عمق کاشت در استقرار سطح سبز یونجه اهمیت زیادی دارد. از آنجایی که بذر های یونجه بسیار ریز هستند نباید زیاد عمیق کاشته شوند زیرا ذخایر لپه ها برای رساندنئ جوانه به سطح خاک کافی نیست و اگر هم خیلی در سطح کاشته شوند رطوبت کافی برای رشد تامین نمیگردد. مطلوب ترین عمق برای کاشت بذور یونجه تقریبا در عمق ۱ تا ۲ سانتی متری سطح خاک است.
روش کاشت:
بذر ها معمولا به روش بذر پاشی در سطح زمین پخش میشوند بعد با لایه نازکی از خاک پوشیده شود. کاشت معمولا به دو روش دستی یا با ماشین انجام میشود.
کاشت دستی: در زمین با وسعت کم کاربرد دارد، در کاشت دستی یونجه را به صورت کرتی کشت میکنند. در این روش به ناچار به دو صورت دستی یا با ماشین انجام میشود.
کاشت با ماشین بذرکار: این روش در زراعت های بزرگ انجام میشود و بعد از آماده سازی زمین با ماشین های بزرگ بذرکار اقدام به کاشت می نمایند.
تراکم و مقدار بذر مصرفی: میزان مصرف بذر در هکتار نسبت به روش و الگوی کاشت، شرایط محیطی، نوع و بافت خاک، ادوات و آبی یا دیم بودن نوع کشت متفاوت است. در کشت خطی با بذرکار ۳۰ تا ۲۵ کیلوگرم بذر و در کشت کرتی و دستپاش ۳۰ تا ۴۰ کیلوگرم بذر مصرف میشود. در برخی مناطق اجرای روش اخیر، حدود ۶۰ کیلوگرم در هکتار بذر مصرف می گردد که علاوه بر هزینه بالای تهیه بذر، به دلیل تراکم زیاد، پنجه زنی گیاه نیز کاهش پیدا میکند.
در کاشت خطی برای تولید علوفه، فاصله خطوط ۲۰ تا ۳۰ سانتی متر و در کل جوانه زدن ۳۰۰ تا ۴۰۰ بذر مطلوب است.
برداشت:
زمانی که یونجه به ارتفاع مناسب رسید و از لحاظ کیفی آماده برداشت شد، یک هفته تا ده روز آبیاری را قطع کنید. عمل برداشت هم به صورت دستی و هم ماشینی امکان پذیر است. بوته ها درو میشوند و پس از خشک شدن در خرمن، اقدام به خرمن کوبی و سپس بوجاری کنید. برای سهولت برداشت با کمباین، از سموم خاصی که باعث خشک شدن و ریزش برگ ها میشود، استفاده کنید.
در موقع برداشت باید به کمیت و کیفیت محصول توجه کرد که وقتی یونجه وارد مرحله زایشی میشود، درصد پروتئین یونجه کاهش یافته و درصد الیاف آن افزایش می یابد. مقدار محصول یونجه در سال بسته به تعداد چین و آب و هوا منطقه و ارقام مختلف متفاوت است. زمان برداشت اغلب ارقام یونجه زمانی است که ۱۰ تا ۲۰ درصد مزرعه به گل رفته باشد و ارتفاع بوته به حدود ۷۰ سانتی متر رسیده باشد.
در برخی استان ها ممکن است این مطالب و ارقام متفاوت باشد و در این مقاله به صورت عمومی از آنها نام برده شده است. کاشت یونجه امروزه علاوه بر ارزش برای علوفه و خوراک دام دارای ارزش خوراکی برای افراد هم هست و در جهت کاهش قند خون و دیابت مفید است که از آن به صورت عرق های گیاهی استفاده میشود.
