برنج یکی از محصولات استراتژیک ایران است که نقش مهمی در تأمین امنیت غذایی و اقتصاد کشاورزان دارد. در میان آفات مختلف، کرم ساقهخوار برنج (Chilo suppressalis) بهعنوان یکی از مهمترین عوامل خسارتزا، به ویژه در شمال کشور شناخته میشود. این آفت با تغذیه از بافتهای داخلی ساقه، موجب پژمردگی گیاه و کاهش چشمگیر عملکرد محصول میشود.
در سالهای اولیه ظهور، مبارزه شیمیایی با استفاده از حشرهکشهایی مانند گرانول دیازینون، محور کنترل این آفت بود. عدم مدیریت صحیح آفت میتواند باعث کاهش عملکرد تا حدود ۷۲۷ کیلوگرم در هکتار شود. با گذشت زمان و به دلیل چالشهایی مانند مقاومت آفت به سموم و اثرات زیستمحیطی، رویکردها به سمت مدیریت تلفیقی آفات (IPM) تغییر یافته است که ترکیبی از روشهای بیولوژیکی، مکانیکی و شیمیایی است و کنترل مؤثرتری را فراهم میکند.
شناخت زیستشناسی، بومشناسی و راهکارهای مدیریت این آفت برای تدوین برنامههای کنترل پایدار بسیار حائز اهمیت است. این مقاله به بررسی این موارد و ارائه راهکارهای مدیریت کرم ساقهخوار برنج میپردازد.
شکلشناسی کرم ساقهخوار برنج
تخمها ابتدا سفید مایل به کرماند و پیش از تفریخ به رنگ خاکستری یا سیاه درمیآیند. لارو دارای پنج نوار ارغوانی در طول بدن است. شفیره قرمز مایل به قهوهای، دارای دو خار در انتهای شکم است. حشره بالغ زرد تا قهوهای روشن با لکههای نقرهای روی بالهای جلویی و ریشک در حاشیه بالهای عقبی دیده میشود. مادهها جثهای درشتتر از نرها دارند.
زیستشناسی کرم ساقهخوار برنج
کرم ساقهخوار برنج زمستان را به صورت لارو کامل داخل ساقههای خشکیده برنج و علفهای هرز نرم و توخالی اطراف مزرعه سپری میکند. لاروها این مکانها را به عنوان پناهگاه اصلی خود انتخاب میکنند.
حشرات بالغ نسل زمستانه، تخمهای خود را بیشتر روی یا زیر برگهای انتهایی بوتهها میگذارند، در حالی که پروانههای نسل دوم تخمها را روی برگهای پایینی یا نزدیک ساقه قرار میدهند. تخمها به صورت منظم در دو یا چند ردیف کنار هم روی برگها یا غلاف برگها قرار میگیرند.
با رسیدن دمای حداقل ۱۰ درجه سانتیگراد، لاروها به مرحله شفیره تبدیل شده و شفیرهها معمولاً در داخل ساقههای برنج یا علفهای هرز اطراف مزرعه تشکیل میشوند. پس از مرحله شفیره، حشرات بالغ ظاهر میشوند که هر پروانه ماده به طور متوسط حدود ۲۳۰ تخم میگذارد.
تفریخ تخمها بسته به دمای محیط بین ۵ تا ۱۱ روز طول میکشد. این آفت از زمان نشاکاری تا برداشت محصول فعال بوده و معمولاً ۲ تا ۳ نسل در سال تولید میکند. تعداد نسلها به شرایط آبوهوایی و نوع برنج (دیررس یا زودرس) بستگی دارد.
در مراحل اولیه لاروی (سنین ۱ و ۲)، لاروها از برگهای گیاه تغذیه میکنند و در سنین بالاتر وارد غلاف برگ شده و با نفوذ به داخل ساقه، باعث قطع آوندها، زردی و پژمردگی برگها میشوند. لاروهای سن آخر پیش از شفیره شدن، قسمتی از ساقه برنج را به طور ظریف نازک میکنند تا حشره بالغ بتواند به راحتی خارج شود.
نحوه خسارت کرم ساقهخوار برنج
کرم ساقهخوار برنج خسارت خود را عمدتاً از طریق تغذیه لاروها از ساقههای گیاه وارد میکند. حشره کامل در بهار، همزمان با رشد نشاهای برنج در خزانه، معمولاً بین ساعت ۵ تا ۱۰ عصر، بیشترین تخمریزی را روی برگ بوتههای جوان انجام میدهد که اوج آن حدود ساعت ۷ عصر است.
لاروهای نسل اول پس از خروج از تخم ابتدا از برگ تغذیه کرده و وارد پارانشیم برگ میشوند. سپس با ایجاد سوراخی در محل غلاف برگ، وارد ساقه گیاه میشوند. این لاروها با رشد، ساقه آلوده را ترک کرده و وارد ساقههای مجاور میشوند؛ به طوری که ممکن است چند لارو به یک ساقه حمله کنند.
در صورت حمله به گیاهان جوان، ابتدا برگ میانی جوانه مرکزی زرد شده و به تدریج خشک میشود که این حالت به عنوان «Dead heart» شناخته میشود. در این مرحله که معمولاً مربوط به نسل اول آفت در دوره رویشی گیاه است، گیاه با تولید ساقههای جانبی سعی در ترمیم خسارت دارد.
اگر حمله آفت همزمان با زمان خوشهدهی و گلدهی گیاه باشد (معمولاً نسل دوم آفت)، خوشهها سفید شده و تشکیل دانه کاهش یا متوقف میشود؛ این پدیده «White head» (سر سفید) نامیده میشود. خوشههای آسیبدیده سبک، شکننده و در هنگام برداشت خرد میشوند که کیفیت و ارزش محصول را کاهش میدهد.
در مرحله برداشت، ساقههای آلوده که دارای سوراخهای ریز و لاروهای داخل هستند، به علت وزش باد شکسته و روی زمین میافتند. در این مرحله خسارت غیرقابل ترمیم است. بیشترین خسارت معمولاً در نسلهای دوم و سوم رخ میدهد، چرا که گیاه در مراحل پایانی رشد توان ترمیم خسارت را ندارد.
روشهای کنترلی کرم ساقهخوار نواری برنج
- شخم پس از برداشت: با انجام شخم در شهریور تا آبان، لاروهای زمستانگذران از ساقه خارج شده و در معرض شکار پرندگان قرار میگیرند.
- مدیریت کاه و کلش برنج: بهجای سوزاندن، بقایا بهصورت یکنواخت در شالیزار پخش شوند تا با حفظ دشمنان طبیعی، نیاز به سمپاشی و خطر آفات کاهش یابد.
- یخآب زمستانه: با آبتختکردن مزرعه در زمستان، جمعیت لاروهای زمستانگذران کاهش مییابد.
- کشت ارقام مقاوم: کاشت ارقام مقاوم به آفت میتواند خسارت را به طور قابل توجهی کاهش دهد.
- مدیریت خزانه و نشاکاری برنج: در صورت مشاهده آلودگی کرم ساقهخوار در خزانه برنج، برای هر ۱۰ متر مربع یک تریکوکارت رهاسازی شود. نشاکاری زودهنگام تا نیمه اول اردیبهشت باعث تسریع خوشهدهی و کاهش خسارت نسل سوم آفت میشود. همچنین باید از انتقال نشاهای آلوده به زمین اصلی جلوگیری و برگها و پنجههای آلوده هنگام نشاکاری حذف شوند.
- رعایت مقررات قرنطینه داخلی: جلوگیری از انتقال شلتوک و ساقههای آلوده بین مناطق، برای پیشگیری از انتشار آفت ضروری است.
- کشت مخلوط: استفاده از آرایشهای مختلف کشت مخلوط در مقایسه با کشت خالص، موجب کاهش معنیدار خسارت ناشی از کرم ساقهخوار و آفات دیگر مانند کرم سبز برگخوار میشود.
- نصب تله نوری: جهت پایش جمعیت شبپره و تعیین زمان مناسب برای رهاسازی زنبور تریکوگراما در مزرعه انجام میشود.
- استفاده از فرمون جنسی: در اوایل فصل و همزمان با ظهور پروانههای ساقهخوار استفاده میشود تا زمان دقیق فعالیت آفت مشخص شود.
- محلولپاشی با Bacillus thuringiensis: مخلوط اسپور و کریستال این باکتری در نسلهای اول و دوم آفت، به میزان ۱ تا ۱.۵ لیتر در هکتار و در سه نوبت به فاصله یک هفته محلولپاشی میشود.
- رهاسازی زنبور تریکوگراما: با توجه به پرواز شبپرهها، ۲ تا ۳ بار در هر نسل (تا سه نسل) و با تعداد ۱۰۰ تا ۱۵۰ تریکوکارت در هکتار انجام میشود. این کار با هماهنگی جهاد کشاورزی و حفظ نباتات انجام میشود.
- مدیریت علفهای هرز در شالیزار برنج: جمعآوری و نابودی علفهای هرز اطراف شالیزار برنج باعث کاهش منابع غذایی و پناهگاههای آفت کرم ساقهخوار میشود. در صورت تراکم بالا، بریدن و پخش علفهای هرز روی مرزهای شالیزار، جمعیت دشمنان طبیعی را افزایش داده و به کنترل بیولوژیک آفت در داخل مزرعه کمک میکند.
- تقسیط کود نیتروژنه: کود نیتروژنه در ۲ یا ۳ نوبت داده شود: نوبت اول همزمان با نشاکاری یا هفته اول، و نوبتهای بعدی با فاصله ۲۰ تا ۲۵ روز. این روش باعث جلوگیری از نرم شدن بافتهای گیاه و کاهش نفوذپذیری به آفت و بیماریها میشود.
- درو و مدیریت بقایای ساقه: در صورت رسیدن بیش از ۸۰ درصد محصول به مرحله زرد شدن، برداشت زودهنگام ضروری است تا خسارت کرم ساقهخوار کاهش یابد. همچنین ساقههای بریدهشده پس از برداشت باید در معرض نور مستقیم آفتاب قرار گیرند تا لاروهای داخل آنها از بین بروند.
- برداشت و نگهداری محصول برنج: برداشت محصول از پایینترین قسمت گیاه برنج انجام شود تا ساقههای آلوده حذف شده و جمعیت آفت کرم ساقهخوار کاهش یابد. پس از برداشت، محصول باید چند روز در مزرعه نگهداری و پس از خشک شدن، با خرمنکوب خرد شود تا بقای آفت در خوشهها به حداقل برسد.
- کشت دوم در شالیزار برنج: پس از برداشت برنج، کشت گیاهان مناسب مانند کلزا، شبدر، باقلا، سیبزمینی و کاهو بهعنوان کشت دوم، ضمن کاهش جمعیت آفات کرم ساقهخوار، باعث افزایش درآمد کشاورزان میشود.
کنترل شیمیایی:
مبارزه شیمیایی در خزانه:
سمپاشی با سموم توصیه شده یک هفته قبل از انتقال نشا به زمین اصلی انجام شود.
مبارزه شیمیایی در زمین اصلی:
سمپاشی در زمان مناسب توسط مراکز خدمات کشاورزی با استفاده از سموم مانند دیازینون، پادان، و ریجنت در نسل اول و دوم آفت انجام گیرد.
پرهیز از سمپاشی بیرویه در اوایل فصل:
چون همزمان با فعالیت دشمنان طبیعی است، سمپاشی نابجا در این زمان میتواند موجب نابودی عوامل مفید و برهم خوردن تعادل زیستی شود.
