یکی از خطرناک‌ترین آفات تاکستان است که در بسیاری از کشورهای جهان از جمله ایران خسارت جدی به بار می‌آورد. این آفت کلیدی با حمله به خوشه‌های انگور، باعث کاهش کیفیت و کمیت محصول شده و زمینه را برای پوسیدگی و آلودگی‌های ثانویه فراهم می‌کند. به همین دلیل، شناخت ویژگی‌ها، چرخه زندگی و روش‌های کنترل کرم خوشه‌خوار انگور برای کشاورزان و باغداران اهمیت زیادی دارد.
پراکنش جغرافیایی و عوامل مؤثر بر آن
کرم خوشه‌خوار انگور در اروپا، کشورهای حاشیه دریای مدیترانه، شمال آفریقا و آسیای صغیر پراکنش دارد. در ایران نیز به‌عنوان آفت کلیدی تاکستان‌های استان‌های آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، قزوین، چهارمحال و بختیاری، خراسان رضوی، خراسان شمالی، زنجان، سمنان، فارس، کردستان، کهگیلویه و بویراحمد، لرستان، مرکزی و همدان شناخته می‌شود.
پراکنش جغرافیایی این حشره تحت تأثیر شرایط اقلیمی مانند دما و رطوبت نسبی قرار دارد. دمای پایین‌تر از ۲۰- درجه سانتی‌گراد مانع زمستان‌گذرانی و بقای شفیره‌ها می‌شود. همچنین تابستان‌های گرم‌تر از ۳۴ درجه با رطوبت نسبی کمتر از ۳۰ درصد، یا زمستان‌های طولانی و ملایم با دمای ۵ تا ۱۵ درجه سانتی‌گراد، می‌توانند جمعیت آفت را محدود کنند.
شکل‌شناسی کرم خوشه‌خوار انگور
- حشره بالغ شب‌پره‌ای کوچک است. بال‌های جلویی دارای زمینه قهوه‌ای روشن همراه با دو نوار عرضی روشن هستند. در بخش میانی بال‌ها لکه‌هایی با طرح‌های تیره دیده می‌شود و نوارها به‌صورت متناوب بین این لکه‌ها قرار گرفته‌اند. حاشیه انتهایی بال‌ها نیز دارای ریشک‌هایی به رنگ روشن است.
- تخم‌ها به قطر ۰٫۶ تا ۰٫۸ میلی‌متر بوده و رنگ آن‌ها زرد مایل به سفید است.
- لاروها در پایان رشد ۱۰ تا ۱۱ میلی‌متر طول دارند. رنگ بدن در ابتدا سفید است و به‌تدریج به سبز مایل به زرد یا قهوه‌ای تغییر می‌کند. سر و پیش‌گرده لاروها معمولاً سیاه‌رنگ هستند.
- شفیره‌ها به رنگ قهوه‌ای روشن تا تیره و به طول ۵ تا ۶ میلی‌متر مشاهده می‌شوند.
زیست‌شناسی و چرخه زندگی کرم خوشه‌خوار انگور
تعداد نسل‌ها
چرخه زندگی کرم خوشه‌خوار انگور بسته به شرایط اقلیمی و موقعیت جغرافیایی متفاوت است. این آفت در مناطق مختلف جهان بین دو تا پنج نسل در سال دارد. در ایران معمولاً سه تا چهار نسل مشاهده می‌شود (با نسل چهارم ناقص در برخی مناطق مانند آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، اردبیل، زنجان، خراسان رضوی، قزوین، تهران و اصفهان). در استان‌های فارس و چهارمحال و بختیاری نیز سه تا چهار نسل در سال گزارش شده است.
زمستان‌گذرانی
زمستان‌گذرانی کرم خوشه‌خوار در مرحله شفیرگی و داخل پیله‌های ابریشمی انجام می‌شود. این پیله‌ها در شکاف تنه درخت، زیر پوستک‌های شل شده، لابه‌لای برگ‌های ریخته‌شده، خاک اطراف تاکستان و حتی شکاف دیوارها یافت می‌شوند. با افزایش دمای بهار و رسیدن دما به بالای ۱۰ درجه سانتی‌گراد، شفیره‌ها از دیاپوز خارج می‌شوند. دماهای پایین‌تر از ۸ درجه سانتی‌گراد برای آن‌ها کشنده است.
ظهور و فعالیت حشرات کامل
شب‌پره‌های کامل معمولاً از اوایل فروردین تا خرداد (بسته به اقلیم هر منطقه) ظاهر می‌شوند. آن‌ها شب‌فعال هستند و روزها در زیر برگ‌ها و علف‌های هرز استراحت می‌کنند. پرواز حشرات از غروب آفتاب آغاز شده، کمی بعد به اوج می‌رسد و با طلوع خورشید پایان می‌یابد.
تخم‌ریزی
حشرات ماده پس از جفت‌گیری، تخم‌ریزی را آغاز می‌کنند. تخم‌ها معمولاً به‌صورت انفرادی یا دو تا سه‌تایی روی گلبرگ‌ها، براکته‌ها، ساقه‌ها و خوشه‌های جوان قرار داده می‌شوند. سطح صاف و لطیف حبه‌های انگور نیز محل مناسبی برای تخم‌گذاری است. هر ماده در شرایط بهینه دمایی (۲۳ تا ۲۶ درجه سانتی‌گراد) قادر است به طور متوسط حدود ۱۶۰ تخم بگذارد. دوره جنینی تخم‌ها بسته به شرایط محیطی ۷ تا ۱۱ روز طول می‌کشد.
مراحل لاروی
این آفت دارای پنج سن لاروی است. لاروهای تازه تفریخ‌شده بسیار متحرک هستند و پس از دوره‌ای کوتاه از سرگردانی، با تنیدن تار ابریشمی به اطراف دم میوه و خوشه، شروع به تغذیه می‌کنند. لاروهای نسل دوم و سوم سریع‌تر مستقر می‌شوند و خسارت بیشتری به محصول وارد می‌کنند. برای تکمیل رشد و نمو، لاروها به مجموع دمای مؤثر بیش از ۱۰۰ روز-درجه نیاز دارند که معمولاً طی ۲۰ تا ۳۰ روز کسب می‌شود. سپس در محل‌های پناهگاه (خاک، شکاف تنه درخت، برگ‌های لوله‌شده) تبدیل به شفیره می‌شوند.
خسارت کرم خوشه‌خوار انگور
کرم خوشه‌خوار انگور یکی از مهم‌ترین آفات تاکستان است که با تغذیه از جوانه‌ها، گل‌ها و خوشه‌ها، خسارت‌های اقتصادی سنگینی وارد می‌کند. این آفت در هر نسل رفتار متفاوتی دارد و خسارت آن نیز متغیر است.
خسارت نسل اول
در بهارهای سرد، لاروهای نسل اول پیش از مرحله گلدهی ظاهر می‌شوند. آن‌ها از جوانه‌های گل و غنچه‌ها تغذیه کرده و با تنیدن تارهای ابریشمی، باعث خشکیدگی و ریزش گل‌ها می‌شوند. گاهی نیز جوانه‌های رویشی آسیب دیده و توان رشد خود را از دست می‌دهند.
خسارت نسل دوم
لاروهای نسل دوم به غوره‌ها حمله کرده و از گوشت آن‌ها تغذیه می‌کنند. این تغذیه سبب چروکیدگی، تغییر رنگ پوست و در نهایت ریزش حبه‌ها می‌شود که کاهش محصول را به همراه دارد.
خسارت نسل سوم
بیشترین خسارت کرم خوشه‌خوار انگور مربوط به نسل سوم است. در این زمان لاروها خوشه‌های رسیده را مورد حمله قرار می‌دهند. این خسارت علاوه بر کاهش کمی و کیفی محصول، زمینه را برای رشد قارچ Botrytis cinerea (عامل پوسیدگی خاکستری) فراهم می‌کند که کیفیت بازارپسندی انگور را به‌شدت کاهش می‌دهد.
پیش‌آگاهی کرم خوشه‌خوار انگور
انگور از جمله محصولات مهمی است که علاوه بر مصرف تازه‌خوری و صادرات به شکل خشکبار، موضوع باقی‌مانده سموم در آن اهمیت ویژه‌ای دارد. به همین دلیل، کاهش تعداد دفعات سمپاشی از طریق تعیین زمان دقیق مبارزه و استفاده از سایر روش‌های کنترل در قالب مدیریت تلفیقی ضروری است.
برای رسیدن به این هدف، تصمیم‌گیری باید بر پایه پیش‌آگاهی آفت انجام گیرد. این پیش‌آگاهی شامل تعیین آستانه زیان اقتصادی و پیش‌بینی زمان و مکان ظهور آفت است. پیش‌بینی زمان ظهور آفت معمولاً به سه روش انجام می‌شود:
- روش تقویمی
- استفاده از فنولوژی محصول
- روش روز درجه (تعیین نیاز گرمایی)
در میان این روش‌ها، روز درجه کاربرد بیشتری در تصمیم‌گیری‌های مدیریتی دارد و در بسیاری از کشورها مورد استفاده قرار می‌گیرد. در این روش، اطلاعات هواشناسی هر منطقه به همراه نتایج تله‌های فرمونی و داده‌های زیستی حشره، مبنای محاسبه روز-درجه قرار می‌گیرد. از این طریق می‌توان زمان ظهور مراحل مختلف زیستی آفت را با دقت پیش‌بینی کرد.
همچنین، به دلیل اثر متقابل بین گیاه میزبان و فنولوژی کرم خوشه‌خوار انگور، مطالعه روابط تکاملی آفت با گیاه میزبان نقش مهمی در تصمیم‌گیری‌های مدیریتی دارد.
دستورالعمل پایش کرم خوشه‌خوار انگور
کرم خوشه‌خوار انگور زمستان را به صورت شفیره می‌گذراند، بررسی جمعیت از ابتدای فصل رشد با نصب تله‌های فرمونی دلتا در باغ‌هایی با مساحت حداقل دو هکتار آغاز می‌شود. تله‌ها همزمان با شکفتن جوانه‌ها، در ارتفاع حدود ۱ تا ۱٫۳ متر و در محل سایه‌انداز نصب می‌شوند. فاصله میان تله‌ها ۱۰۰ متر و از حاشیه باغ ۵۰ متر در نظر گرفته شده و فرمون‌ها هر چهار هفته تعویض می‌شوند.
بازدیدها ابتدا روزانه و پس از ثبت اولین شکار، هفتگی انجام می‌شود. زمان بیوفیکس آفت را می‌توان با یکی از سه روش تعیین کرد:
- تطابق با فنولوژی گیاه،
- بالا بودن دمای محیط از آستانه پایین طی ۷ تا ۱۰ روز متوالی،
- یا شکار در تله طی سه روز پیاپی.
نمونه‌برداری از تخم و لارو حدود یک هفته پس از مشاهده اولین پروانه آغاز می‌شود. تخم‌های نسل اول بیشتر روی دم خوشه و برگ‌های اطراف قرار می‌گیرند، در حالی که نسل‌های بعدی روی خوشه تخم‌ریزی می‌کنند. برای برآورد جمعیت، ۱۰۰ خوشه در طول فصل بررسی می‌شود و وجود پیله‌های ابریشمی یا سوراخ‌های تغذیه نشانه فعالیت لاروهاست.
همچنین برای محاسبه روز درجه، از اواسط اسفند دیتالاگر در ارتفاع ۱٫۵ متری نصب شده و مجموع دماهای مؤثر از زمان بیوفیکس تا برداشت محصول ثبت می‌شود. این بازه با دوره فعالیت آفت همزمان است.
در روش روز–درجه، اطلاعات هواشناسی هر منطقه به همراه داده‌های زیستی آفت، مبنای پیش‌بینی زمان ظهور مراحل مختلف زیستی قرار می‌گیرد. به این ترتیب می‌توان زمان مناسب برای مبارزه را با دقت بیشتری مشخص کرد.
روش‌های کنترل کرم خوشه‌خوار انگور
۱٫ کنترل زراعی و مکانیکی
- استفاده از ارقام انگور با خوشه‌های غیرمتراکم برای کاهش احتمال آلودگی.
- انجام شخم عمیق و استفاده از یخ‌آب زمستانه برای از بین بردن شفیره‌های زمستان‌گذران که در بقایای شاخه‌ها و برگ‌های پوسیده حضور دارند.
- احداث تاکستان‌ها به صورت ردیفی و داربستی برای تهویه بهتر و کاهش شرایط مساعد برای آفت.
- هرس اصولی جهت جلوگیری از تجمع شاخه‌های اضافی و ایجاد محیط مناسب برای فعالیت آفت.
- سوزاندن علف‌های هرز و برگ‌های خشک در پاییز به منظور کاهش پناهگاه‌های زمستان‌گذرانی آفت.
۲٫ کنترل بیولوژیکی
برای کنترل لاروهای سنین پایین می‌توان از باکتری Bacillus thuringiensis با نسبت ۲ در هزار استفاده کرد. این روش از جمله راهکارهای زیست‌سازگار محسوب می‌شود و نقش مهمی در مدیریت تلفیقی آفات دارد.
۳٫ کنترل شیمیایی
زمان مناسب سمپاشی
بر اساس محاسبه مجموع دماهای روزانه مؤثر و هم‌زمانی آن با فنولوژی محصول، زمان سمپاشی مشخص می‌شود:
- نوبت اول: مرحله غنچه، پیش از باز شدن گل‌ها
- نوبت دوم: زمان غوره
- نوبت سوم: آغاز آب‌دار شدن میوه
